Raport „Nobody puts research in a cage. Researchers’ perspectives on working with copyright”
Raport przedstawia opinie badaczy ze Szwecji, Polski, Włoch i Słowenii na temat ograniczeń, jakie prawo autorskie stwarza dla rozwoju badań naukowych w krajach Unii Europejskiej. W wywiadach poruszono kwestie dostępu do źródeł wiedzy i ich ponownego wykorzystania w jedno- i wielostronnych projektach, a także transgranicznej współpracy badawczej.
Swobodny dostęp do wiedzy jest niezbędny do respektowania prawa do prowadzenia badań naukowych. Źródła wykorzystywane w badaniach są często chronione przez przepisy prawa autorskiego i prawa pokrewne. Posiadacze praw do danego źródła mogą więc uniemożliwić korzystanie z niego w celach badawczych. Wyjątki i ograniczenia praw autorskich pozwalają badaczom na dostęp do chronionych danych i wykorzystanie ich (także ponowne) w projektach naukowych. Sprawiedliwe i nowoczesne ramy prawa autorskiego są więc niezbędne do stworzenia środowiska sprzyjającego rozwojowi nauki.
W niektórych krajach badacze korzystają z szerokiego zakresu i elastyczności wyjątków i ograniczeń praw autorskich, co pozwala im używać chronionych materiałów w swoich projektach. Jednocześnie w innych państwach badacze borykają się z restrykcyjnymi przepisami, co zmusza ich do powstrzymania się od korzystania z chronionych źródeł albo korzystania z nich na podstawie niejasnych przepisów prawa.
Unia Europejska podjęła niedawno próbę usunięcia niektórych z przeszkód, jakie prawo autorskie stawia badaniom naukowym. Eksploracja tekstu i danych (ang. text and data mining) – nowoczesne technologie, dzięki którym naukowcy wykorzystują metody obliczeniowe do analizowania dużych ilości tekstów, zdjęć i innych źródeł danych – są teraz dozwolone w państwach UE. Jednak, mimo że unijny wyjątek dotyczący eksploracji danych znacząco poprawia ramy prawne badań prowadzonych w Unii, nie odpowiada na wszystkie z potrzeb zarówno badaczy, jak i odbiorców ich badań.
Obowiązkowy wyjątek obejmuje jedynie prawo do reprodukcji, pomija prawo do publicznego udostępniania – niezbędnego, by umożliwić naukowcom zdalny dostęp do zasobów badawczych oraz udostępnianie wyników badań i materiałów źródłowych w celu ich weryfikacji, walidacji i rozpowszechniania. Stwarza to problemy z punktu widzenia przejrzystości procesu badawczego, uniemożliwia naukowcom przestrzeganie wymogów otwartego dostępu do badań naukowych oraz utrudnia wspólne i transgraniczne inicjatywy.
Niniejsza publikacja ma na celu przedstawienie niektórych z problemów, jakie powyższe ograniczenia stwarzają dla badaczy pracujących w krajach UE. Zawiera wstępną selekcję opinii wyrażonych przez badaczy ze Szwecji, Polski, Włoch i Słowenii podczas wywiadów przeprowadzonych w styczniu i lutym 2023 roku w ramach projektu “The Right to Research in International Copyright Law”.
Celem inicjatywy jest lepsze zrozumienie potrzeb i wyzwań stojących przed europejskimi naukowcami, zwłaszcza tymi zainteresowanymi wspólnymi działaniami badawczymi i transgraniczną współpracą badawczą. W wywiadach poruszono kwestie dostępu do źródeł wiedzy i ich ponownego wykorzystania w jedno- i wielostronnych projektach, a także tego, jak według rozmówców obecne ograniczenia wynikające z prawa autorskiego wpływają na ich pracę.
Do tej pory partnerzy projektu przeprowadzili dwadzieścia wywiadów, w najbliższej przyszłości planowane jest zgromadzenie większej ilości danych, w tym szersze uwzględnienie perspektywy kobiet-naukowców. Ostateczny przegląd danych zostanie udostępniony publicznie w 2023 r.
Przedstawione poglądy nie stanowią reprezentatywnej próby badawczej. Niemniej służą one jako dowód potwierdzający potrzebę globalnej reformy prawa autorskiego w dziedzinie badań, uwzględniającej kwestie podkreślone przez samych badaczy.