Rekomendacje wdrażania zasad otwartości w nauce przesłane do Minister Nauki

Wspólnie z Obywatelami Nauki przygotowaliśmy dla Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego brief zagadnień dotyczących otwartości w nauce w Polsce. Niedawno sygnalizowaliśmy, co działo się na poziomie ministerialnym w ciągu kilku ostatnich lat. Mamy nadzieję, że nowa Pani Minister prof. Lena Kolarska-Bobińska podejmie zdecydowane działania zmierzające do wdrożenia Otwartego Dostępu wśród polskich instytucji naukowych.
Przygotowany dla MNiSW tekst zawiera rekomendacje wdrażania zasad i narzędzi otwartego dostępu w nauce. Obejmują one w szczególności:

• wsparcie dla rozwoju infrastruktury repozytoryjnej i działań upowszechniających praktykę deponowania prac naukowych w repozytoriach;
• zorganizowanie pilotażu dla wprowadzenia wymogów otwartego dostępu w konkursach grantowych NCBiR lub / i NCN;
• przeprowadzenie analizy zasad finansowania i dostępności czasopism naukowych;
• weryfikacja zbudowanych w ostatnim czasie systemów informacji i komunikacji naukowej w zakresie wykorzystania dla otwartego dostępu;
• stworzenie strategii wspierania systemu informacji i komunikacji naukowej obejmującej kwestie otwartego dostępu.

 
Rekomendacje zostały sformułowane po spotkaniu z Panią Minister i przesłane do MNiSW jako stanowisko ruchu Obywatele Nauki w sprawie wdrażania zasad otwartości w nauce. Ich pełny tekst można przeczytać poniżej (zostały też opublikowane na stronie Obywateli Nauki).
 

Opinia w sprawie otwartego dostępu do publikacji naukowych. Podstawowe informacje i kierunki działań

Co mamy na myśli pisząc o otwartości, otwartym dostępie?
Otwarty Dostęp (Open Access) to reguła dotycząca przede wszystkim recenzowanych artykułów naukowych, publikowanych w czasopismach naukowych – traktowanych jako podstawowa forma komunikacji naukowej. Ruch Open Access postuluje zapewnienie ich publicznej dostępności (a więc bez opłat, barier dostępu, ograniczeń prawnych) dwutorowo: poprzez udostępnianie tekstów przez autorów w specjalnych repozytoriach internetowych, instytucjonalnych lub tematycznych (za zgodą redakcji tytułów), lub poprzez tworzenie otwartych czasopism, które swoje treści publikują w internecie (równolegle do wersji papierowej lub zamiast niej).
Otwarty Dostęp może też dotyczyć książek oraz innych publikacji naukowych, rozpraw doktorskich oraz prac licencjackich lub magisterskich, czy materiałów dydaktycznych dla szkolnictwa wyższego. Są również wdrażane pilotaże dotyczące otwartego dostępu do danych badawczych.
Otwarty dostęp w Polsce
Infrastruktura repozytoryjna w Polsce jest stosunkowo słabo rozwinięta. Obecnie działa kilka dedykowanych repozytoriów typu Open Access (m.in. na UAM, UMK, IBB PAN, UŁ, UW), publikują łącznie kilkanaście tysięcy prac. Prowadzi je jednak marginalna część instytucji. Jedynie w nielicznych wypadkach (jak np. na UMK) repozytoria takie są wspierane poprzez odpowiednią politykę instytucjonalną, nakłaniającą naukowców do otwartego udostępniania swoich prac.
Brak repozytoriów powoduje, że do udostępniania publikacji naukowych wykorzystywane są często biblioteki cyfrowe. Nie są one jednak narzędziem wyspecjalizowanym w tym celu.
Co najmniej kilkadziesiąt tytułów czasopism punktowanych znajdujących się na listach ministerialnych działa w modelu Open Access. Przykładem mogą być niektóre tytuły wydawane przez Polską Akademię Nauk. Polityka wspierająca otwartość czasopism jest częściowo wdrożona – czasopisma otrzymują w procesie ich ewaluacji dodatkowy punkt (lub jego część w zależności od dziedziny) za dostępność online pełnych tekstów artykułów. Brak jednak związania finansowania tytułu ze środków publicznych z rekomendacją lub wymogiem jego otwarcia. I podobnie jak w przypadku repozytoriów, brak systemowego finansowania transformacji modeli wydawania czasopism z tradycyjnych papierowych do wydawania w wersji elektronicznej lub hybrydowej (elektronicznej i tradycyjnej równolegle) – co bezpośrednio wpłynęłoby na usprawnienie procesu redakcyjnego i obniżenie kosztów utrzymania czasopism.
Szereg dużych projektów dotyczących informacji i komunikacji naukowej dotyka kwestii otwartego dostępu – jednak nie wprost lub w sposób niewystarczający. Wszystkie te systemy, przy drobnych zmianach (np. regulaminów lub polityki ich funkcjonowania), mogłyby stanowić podstawę infrastruktury Otwartego Dostępu w Polsce. Dotyczy to m.in. takich projektów jak system informacji o szkolnictwie wyższym POL-on, system Polska Bibliografia Naukowa, systemy tworzone w ramach projektu Synat.
Polska Akademia Nauk oraz Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich poparły Otwarty dostęp w stanowisku z lipca 2013 roku i wyraziły wolę współpracy na rzecz jego stworzenia. Standardy otwartości – rozumianej jako publiczna dostępność – wyników badań naukowych (przede wszystkim publikacji) nie są natomiast wdrażane, ani też rekomendowane, przez instytucje finansujące badania (NCN i NCBiR).

Otwarty dostęp w Europie
Wymóg udostępniania wyników badań w modelu Open Access jest jednym z podstawowych założeń programu ramowego Horyzont 2020 (przyjętym po pilotażu tego modelu zrealizowanym w ramach programu ramowego FP7). Wymóg ten będzie wymuszał otwartość tych polskich publikacji, które będą powstawały w ramach unijnych grantów.
Reguły Otwartego dostępu na poziomie narodowym zostały wdrożone m.in. w Irlandii. W większości państw członkowskich UE bardziej rozwinięte niż w Polsce są działania na szczeblu poszczególnych instytucji naukowych i akademickich.
Otwarty dostęp do wyników badań finansowanych ze środków publicznych jest rekomendowany przez KE w zaleceniu Komisji z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej oraz jej ochrony.
W perspektywie najbliższych kilku lat wdrożenie Otwartego Dostępu stanie się koniecznością wyłącznie ze względu na inicjatywy i prawodawstwo europejskie.
Co należy zrobić
Otwarcie dostępu do polskich publikacji naukowych powinno opierać się na działaniach już realizowanych przez instytucje nauki. Wykorzystując te doświadczenia można prostymi krokami wdrożyć w Polsce podstawy modelu Otwartego Dostępu.
Jednocześnie model ten jest wspierany przez kluczowe instytucje naukowe. Ministerstwo może odegrać kluczową rolę jako instytucja inicjująca, integrująca i wspierająca działania innych instytucji.
Rozwiązania:
1. Pracując nad repozytorium treści dla systemu antyplagiatowego. należy traktować je jako w pierwszej kolejności repozytorium Otwartego Dostępu. Działania pod hasłem Otwartego Dostępu pozwalają zbierać treści naukowe dla celów pozytywnych (wspieranie komunikacji naukowej) a nie jedynie negatywnych (walka z plagiatami).
2. Należy wspierać system istniejących repozytoriów instytucjonalnych oraz powstawanie nowych. Środki na ten cel mogłyby doraźnie pochodzić m.in. z grantów na działania upowszechniające naukę (DUN), z grantu badawczo-rozwojowego NCBiR (dotyczącego technicznych aspektów tworzenia repozytoriów). Docelowo finansowanie repozytoriów powinno być elementem PO Wiedza, Edukacja, Rozwój.
3. Należy także wprowadzić mechanizmy zachęcające naukowców do umieszczania treści w repozytoriach – wiążąc to z oceną i ewaluacją naukowców oraz jednostek, w których pracują. Ich uzupełnieniem powinna być działalność popularyzatorska i szkoleniowa, zwiększająca znajomość modelu Otwartego Dostępu i jego praktycznych aspektów.
4. W Polsce w ostatnich latach MNiSW zainwestowało środki w szereg dużych systemów informacji i komunikacji naukowej (m.in. POL-on, PBN, POL-Index, SYNAT, Yadda). Należy zweryfikować obecne wykorzystanie tych systemów dla celów Otwartego Dostępu oraz ocenić możliwość dalszych kroków w tym zakresie. Systemy te mogłyby stanowić narodową infrastrukturę wspierającą repozytoria i działania instytucjonalne. Osobną kwestią jest zapewnienie dostępu do zawartych w bazach informacji naukowej danych – ich otwartość zwiększyłaby przejrzystość systemu nauki w Polsce poprzez możliwość ich ponownego wykorzystania, na przykład do celów analitycznych.
5. Pilotaż wymogu Otwartego Dostępu powinien być zrealizowany, na wzór pilotażu unijnego w ramach FP7, w jednym z programów grantowych NCN lub NCBiR. Rekomendujemy zrealizowanie takiego pilotażu w 2014 roku.
6. Kolejnym krokiem powinna być kwestia otwartości polskich czasopism naukowych. Wymaga ona analizy finansowania czasopism oraz zagadnień prawnych związanych z licencjonowaniem treści. Całościowa analiza wydatków publicznych powinna obejmować też kwestie kosztów subskrypcji i licencji na publikacje zagraniczne. Kwestia otwartości czasopism wiąże się też z transformacją rynku wydawnictw naukowych – z papierowego na elektroniczny lub hybrydowy. Rekomendujemy wykonanie takich analiz do 2015 roku, zakończone wdrożeniem do tego czasu pierwszych pilotażowych działań oraz opracowaniem programu otwierania czasopism naukowych.
7. Docelowo niezbędna jest strategia wspierania systemu informacji i komunikacji naukowej, obejmująca w szczególności kwestie Otwartego Dostępu – ale dotycząca też takich zagadnień jak biblioteki cyfrowe, czasopisma naukowe, biblioteki i wydawnictwa instytucjonalne, i tak dalej. Zagadnienia te są częściowo w gestii instytucji naukowych i akademickich – jednak Ministerstwo powinno zainicjować prace zespołu przedstawicieli sektora nauki w tym zakresie. Obywatele Nauki pragną przy tym zadeklarować wsparcie jako platforma, w ramach której ta dyskusja mogłaby się toczyć.