Eksperci NIMOZ o prawnych aspektach digitalizacji muzealiów
Domena publiczna po digitalizacji nadal jest domeną publiczną, metadane udostępniane są zgodnie z mechanizmem Creative Commons Zero (bez zbędnych ograniczeń prawnych) a z utworów, do których prawa nabyło muzeum każdy może korzystać swobodnie, bo dostępne są na wolnych licencjach Creative Commons (CC BY i CC BY-SA). To tylko niektóre z rekomendacji ekspertów Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów opracowanych w ramach broszury „Prawne aspekty digitalizacji i udostępniania danych muzealnych przez internet” wśród których znaleźli się m.in. Alek Tarkowski (Dyrektor Centrum Cyfrowego) oraz współpracujące z naszym zespołem Helena Rymar i Barbara Szczepańska. Wytyczne dotyczące realizacji projektów digitalizacyjnych są niewątpliwie krokiem w stronę szerzenia idei otwartości w publicznych instytucjach kultury.
Broszura to przede wszystkim praktyczny poradnik dla pracowników muzeów którzy planują lub realizują projekty digitalizacyjne w swoich instytucjach. W przystępny sposób tłumaczy podstawy prawa autorskiego i ustawy o muzeach, czyli dwóch najważniejszych regulacji w tym temacie. Krok po kroku można dzięki niemu przejść od tzw. “czyszczenia praw”, czyli ustalania stanu prawnego zasobów aż do udostępnienia cyfrowych kopii muzealiów w internecie. Szczegółowo opisany został każdy z etapów – od określenia czy mamy do czynienia z utworem, czy jest nadal chroniony prawem autorskim, przez ustalanie uprawnionego, dokumentowanie i standaryzowanie działań, aż po licencjonowanie i publikowanie cyfrowych odwzorowań muzealiów w internecie.
Cieszy nas także zmiana poglądów ekspertów NIMOZ w zakresie “twórczego” charakteru digitalizacji. W 2011 roku we wstępie raportu „Zalecenia dotyczące planowania i realizacji projektów digitalizacyjnych w muzealnictwie” eksperci NIMOZ wskazywali, że istnieje silna potrzeba jednoznacznej interpretacji przepisów prawnych w odniesieniu do nowo stosowanych technologii i związanych z nimi działań. Jednocześnie stwierdzając, że “wobec wątpliwości, czy wykonywane wizerunki cyfrowe są utworem autorskim, czy nie (np. skany), należy rozstrzygać raczej na tak i konstruować umowy z wykonawcami na podstawie takiego założenia.” W nowej broszurze autorzy stoją natomiast na stanowisku, że „wytwarzanie cyfrowych odwzorowań muzealiów nie prowadzi do powstania nowych praw ponad te, które chronią oryginał, czyli wykonanie wizualnej dokumentacji obiektu muzealnego nie daje praw autorskich wykonawcy tej dokumentacji”.
Broszura dotycząca prawnych aspektów digitalizacji omawia kwestie, które budzą najwięcej wątpliwości jak prawa autorskie w digitalizacji – praca fotografa, prawa do starych fotografii, prawa do starych fotografii reporterskich i kontrowersji jak art. 25 a ustawy o muzeach. Art. 25 a ust. 2 ustawy o muzeach przez niektórych autorów traktowany jest jako nowy rodzaj dozwolonego użytku dla muzeów, nieprzewidzianego w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Jest to interpretacja uzasadniona celem działalności muzeum i możliwa do obrony z punktu widzenia interesu publicznego. Autorzy raportu podkreślają jednak, że z punktu widzenia przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz przepisów dyrektywy 2001/29, które polska ustawa implementuje, taka interpretacja wydaje się jednak zbyt daleko idąca.
Przydatne z punktu widzenia praktyki działań około digitalizacyjnych mogą być wzory umów prawno-autorskich – o udzielenie licencji i przeniesienie praw autorskich, które znajdują się na końcu dokumentu. Dla dyrektorów i pracowników instytucji, którzy planują wdrożyć otwartość w swoich instytucjach polecamy także umowy dotyczące licencji Creative Commons, które dostępne są na stronie polskiego oddziału Creative Commons.
Podsumowanie najważniejszych rekomendacji ekspertów NIMOZ
Mając na uwadze jak najszersze możliwe udostępnianie zbiorów, muzeum powinno przyjąć podstawowe zasady:
1. Muzeum nie powinno nakładać ograniczeń z tytułu praw autorskich na cyfrowe reprezentacje muzealiów znajdujących się w domenie publicznej
2. W procesie digitalizacji nie należy tworzyć praw do cyfrowych odwzorowań muzealiów, dodatkowych wobec praw chroniących same muzealia
3. Muzealia będące w domenie publicznej powinnyy być oznaczane znakiem domeny publicznej (Public Domain Mark) – prostym narzędziem służącym oznaczeniu utworu, w przypadku którego nie ma ograniczeń prawnoautorskich do jego wykorzystania
4. W przypadku utworów, do których istnieją prawa autorskie i są one w posiadaniu muzeum, dobrą praktyką jest ich udostępnienie do swobodnego wykorzystania na wolnej licencji (rekomendacja CC BY lub CC BY SA)
5. Metadane opisowe muzealiów powinny zostać udostępnione w domenie publicznej (rekomendowany mechanizm CC0)
====
Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów to jedno z Centrów Kompetencji MKiDN w zakresie gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o muzeach i zbiorach publicznych, wyznaczanie standardów w muzealnictwie, kształtowanie świadomości w zakresie wartości i zachowania dziedzictwa kulturowego w wymiarze społecznym. Jego misją jest kreowanie rozwoju i innowacyjności w obszarze zarządzania muzeami i zbiorami publicznymi w Polsce.