Jak archiwa mogą pomagać w walce z dezinformacją? Podsumowanie dyskusji
18 czerwca 2024 roku w siedzibie Filmoteki Narodowej – Instytutu Narodowego w Warszawie odbyło się spotkanie pod tytułem “Archiwa w walce z dezinformacją”, które poprowadzili Zuzanna Ciesielska-Janik i Kuba Piwowar z Centrum Cyfrowego. W dyskusji, która poświęcona było archiwistyce, uczestniczyły osoby reprezentujące różne instytucje i organizacje związane z tą dziedziną: Katedrę Dziennikarstwa SWPS, Wydział Zasobów Cyfrowych Instytutu Pamięci Narodowej, Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC), Stowarzyszenie Archiwistów Polskich, Naukową i Akademicką Sieć Komputerową (NASK), Archiwum Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego (FINA), Departament Archiwistyki w Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych oraz Collegium Civitas i Sekcję Badań Komunikacji Społecznej Polskiego Towarzystwa Socjologicznego.
Archiwum jako niedoceniony głos w walce z dezinformacją
Jednym z głównych tematów była kwestia niewystarczającego wykorzystania archiwów w redakcjach telewizyjnych. Brak zasobów ludzkich do przeszukiwania archiwów, dominacja bieżących spraw oraz brak środków na pogłębione dziennikarstwo reportażowe były wymieniane jako główne przyczyny. Padła sugestia, aby wykorzystać technologie cyfrowe do rozwiązania tego problemu, co może przyczynić się do bardziej efektywnego wykorzystywania archiwów w dziennikarstwie, ale też wpłynąć na rolę pogłębionego dziennikarstwa reportażowego. Wymieniony został m.in. system CAST (Content Analysis System for Television) przygotowany przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, który pomaga w kodowaniu o analizie danych audiowizualnych.
Wykorzystanie badań naukowych i citizen science w analizie materiałów
Poruszyliśmy również temat samodzielnego wyszukiwania i weryfikacji informacji archiwalnych przez obywateli. Dezinformacja generowana przez AI stanowi poważne wyzwanie, szczególnie w kontekście materiałów audio, gdzie manipulacje mogą być trudne do wykrycia. Osoby eksperckie zwróciły uwagę na konieczność konfrontacji treści z dokumentami przez grupy obywateli i obywatelek, aby skutecznie walczyć z dezinformacją. Dyskutowaliśmy także na temat odpowiedzialności archiwów za treści publikowane z ich zasobów.
Innym istotnym zagadnieniem było rozpoznawanie twarzy w archiwach, zwłaszcza w kontekście ochrony wizerunku osób żyjących. Omówiliśmy trudności związane z prawem prasowym i autorstwem wycinków prasowych oraz ich wpływ na dostępność i wykorzystanie archiwów. Eksperci i ekspertki podkreślali, że walka z dezinformacją nie obejdzie się bez wsparcia nauk społecznych, a zwłaszcza socjologii, gdyż dziennikarze często znajdują się w sporze dotyczącym tego, co jest prawdą, a co nie.
Część dyskusji dotyczyła również o potrzebie finansowania weryfikacji dokumentów, na przykład poprzez analizę porównawczą pisma. Wskazane zostały związki archiwistyki z historią, bibliotekoznawstwem i informatyką, szczególnie na Zachodzie. Eksperci zaznaczyli, że praca archiwalna ma na celu jak najszersze udostępnienie zasobów, ale krytyczna analiza nie jest zadaniem archiwistów.
Co dalej?
Osoby biorące udział w panelu podkreślały potrzebę promocji działań archiwalnych w społeczeństwie oraz rolę archiwisty w dostarczaniu rzetelnych treści, szczególnie z perspektywy walki z dezinformacją. Pierwszym krokiem w podejmowaniu tego działania jest rozwój świadomości szerokiej opinii publicznej o funkcjonowaniu baz danych i archiwów. W końcu, dyskusja zeszła na temat znaczenia technologii, takiej jak ChatGPT, w uzyskiwaniu odpowiedzi na pytania historyczne, co wywołało dyskusję na temat nowoczesnych narzędzi wspierających pracę archiwistów, dzięki czemu wróciliśmy do jednej z pierwszych sugestii, które padły podczas spotkania, czyli o koniecznym wykorzystywaniu technologii cyfrowych i zakresie wsparcia, jakie mogą one dać wszystkim osobom, które wykorzystują archiwa w swojej pracy.