Narodowe Centrum Nauki w koalicji na rzecz wdrażania Open Access
cOALition S to koalicja 11 europejskich instytucji finansujących badania naukowe wspierana przez Komisję Europejską. Jej główny cel to zapewnienie do 2020 roku dostępu do tekstów powstających w badaniach finansowanych przez jej członków. Mają one być publikowane w czasopismach Open Access lub na platformach z otwartym dostępem.
Idee otwartej nauki czy otwartego dostępu do publikacji naukowych są dla niektórych oczywistymi określeniami, bez których nauka nie mogła i nie może się rozwijać. Na poziomie praktyk naukowych te kwestie wydają się być często trudne do realizacji. Naukowcy i naukowczynie, którzy chcieliby, by ich publikacje mogły być czytane bez żadnych ograniczeń (prawnych, technologicznych, finansowych), zderzają się z wymogami systemu nauki. Liczy się w nim to, jak wysoko ocenia się dane czasopismo, np. jaki posiada współczynnik cytowań Impact Factor lub czy znajduje się w bazie Journal Citation Reports. Często publikacja artykułu w Open Access wiąże się (szczególnie w przypadku wysoko punktowanych zagranicznych czasopism) z dodatkowymi opłatami (tzw. APC – Article Processing Charge). Ponosi je uniwersytet lub pokrywa się je z grantu, którym dysponuje naukowiec lub naukowczyni. W innej sytuacji teksty można przeczytać jedynie po uiszczeniu opłaty za dostęp.
Jednocześnie obywatele z lub spoza środowiska naukowego mogą wymagać od naukowców, by publikacje, które powstają z pieniędzy publicznych, były publicznie dostępne. Tak, jak mamy coraz szerszy i łatwiejszy dostęp do dużych zbiorów danych publicznych czy zdigitalizowanych zasobów instytucji kultury, tak mamy prawo wymagać, żeby teksty naukowe także były na wyciągnięcie ręki.
W obecnym systemie nauki dostęp do wiedzy produkowanej ze środków publicznych jest regulowany przez największe wydawnictwa posiadające po kilkaset tytułów czasopism. Publikowanie w nich pozwala naukowcom i naukowczyniom na rozwijanie swojej kariery naukowej. Oznacza to jednak dodatkowe duże nakłady finansowe, które pozwalają np. uczelnianym bibliotekom na zapewnienie dostępu do tych czasopism swoim odbiorcom. Okazuje się, że nawet największe uczelnie świata mają trudności z opłaceniem dostępu do wszystkich potrzebnych czasopism. Z apelem o bojkot największych wydawnictw wystąpił Harvard, który w 2012 roku rozpoczął Akademicką Wiosnę.
Pozycja w środowisku naukowym zależy jednak w dużej mierze od tego, ile dostanie się punktów za publikowanie w odpowiednio prestiżowych czasopismach. Za opublikowanie artykułu naukowiec (a zatem państwo) musi zapłacić. Jednocześnie autor często traci możliwość swobodnego dysponowania treścią, gdy podpisuje umowę przenoszącą majątkowe prawa autorskie na wydawnictwo. Wydawnictwo dodatkowo zyskuje możliwość sprzedawania dostępu do artykułu zarówno jako pojedynczej publikacji elektronicznej, jak i dostępu wykupywanego przez instytucje publiczne w ramach dużych umów na wiele(set) czasopism będących w posiadaniu wydawnictwa. Okazuje się zatem, że za treść artykułu obywatel płaci dwa razy.
Dlatego jednym z rozwiązań, które mają szansę na skuteczne wdrożenie otwartości w nauce, jest włączanie przez fundatorów badań naukowych otwartościowych zapisów w swoich regulaminach. Z takiego punktu widzenia wychodzi również europejska koalicja cOALition S założona na początku września 2018 roku.
Czym zajmie się cOAlition S?
Głównym celem koalicji jest stworzenie regulacji zapewniających od 1 stycznia 2020 roku otwarty dostęp do publikacji powstających w ramach badań finansowanych przez krajowych lub europejskich fundatorów. Teksty będą musiały zostać wydane przez czasopismo Open Access lub zostać opublikowane na platformie Open Access.
Jedenaście krajowych europejskich instytucji finansujących badania (w tym polskie Narodowe Centrum Nauki) ze wsparciem Komisji Europejskiej oraz Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych wypracowało wspólny cel i 10 wartości, do których mają odnosić się ich działania. Wśród nich znalazły się m.in.:
- autorzy pozostają posiadaczami majątkowych praw autorskich bez żadnych ograniczeń. Wszystkie publikacje muszą być publikowane na otwartej licencji, najlepiej na licencji Creative Commons Uznanie Autorstwa (CC BY);
- fundatorzy zebrani w koalicji wspólnie ustalą kryteria i wymagania dotyczące jakości usług oferowanych przez czasopisma oraz platformy Open Access;
- otwarte repozytoria i archiwa, w których umieszczane są publikacje w otwartym dostępie, są niezwykle istotne ze względu na długotrwałą archiwizację i potencjał do innowacji redakcyjnych;
- fundatorzy będą monitorować zgodność stanu rzeczywistego z przyjętymi zasadami oraz sankcjonować ich nierealizowanie;
- wydatki związane z opublikowaniem tekstu w otwartym dostępie zostaną zestandaryzowane w całej Unii Europejskiej;
- otwarty dostęp do publikacji naukowych powinien dotyczyć wszystkich typów publikacji, choć w przypadku monografii i książek tak postawiony cel może zostać osiągnięty później niż do 01.01.2020.
Co robiliśmy na rzecz promowania Open Access w Polsce?
Zawiązanie się koalicji cOAlition S to wielki sukces osób i organizacji aktywnych w obszarze otwartej nauki. Przyjęte założenia i konkretny cel pozwalają wierzyć, że dostęp do wiedzy produkowanej przez naukowców będzie bardziej publiczny. Nie byłoby to jednak możliwe, gdyby nie wieloletnie działania wielu podmiotów na całym świecie w prezentowaniu wielostronnych korzyści z OA oraz wdrażania otwartości w nauce w ramach obecnych możliwości.
W Centrum Cyfrowym od 2013 roku aktywnie uczestniczymy w ruchu otwartej nauki. Tworzyliśmy infografiki, które pokazywały, jakie korzyści z OA mają różne grupy społeczne. Opublikowaliśmy praktyczną publikację „Wolne licencje w nauce. Instrukcja”, dzięki której naukowcy publikowali swoje teksty w otwartym dostępie oraz negocjowali zawarte już umowy z wydawnictwami. Założyliśmy grupę osób z całej Polski, która uczyła się, jak szkolić innych z otwartej nauki i podsumowaliśmy to w publikacji „Jak poprowadzić szkolenie z Open Access. Narzędziownik”. Stworzyliśmy też Bibliotekę Otwartej Nauki, w której naukowcy mogli publikować w otwartym dostępie. Rozmawialiśmy z naukowcami i naukowczyniami, którzy chcą to robić i podzieliliśmy się nagraniami tych spotkań:
Razem z innymi działaczami z Koalicji Otwartej Edukacji prowadziliśmy bloga Uwolnij Naukę, gdzie na bieżąco informowaliśmy o szkoleniach, materiałach edukacyjnych, spotkaniach i dokumentach ważnych dla ruchu OA. Przesyłaliśmy do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nasze uwagi dotyczące wdrażania otwartości w nauce. Szkoliliśmy naukowców, studentów, doktorantów, pracowników bibliotek akademickich, przedstawicieli wydawnictw naukowych, grantobiorców Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, pracowników Narodowego Centrum Nauki.
Zorganizowaliśmy skierowaną do studentów kampanię informacyjną „Open Access – możesz to zrobić lepiej niż chomik”. Wspieraliśmy inicjatywy na uniwersytetach, np. Inicjatywę Otwieracz, która działała w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i była pierwszą, i jak dotąd jedyną polską inicjatywą studencką na rzecz otwierania dostępu do publikacji naukowych.
W 2017 roku we współpracy z Ministerstwem Nauki i Szkolnictwa Wyższego napisaliśmy publikację „Otwarta nauka: prawo autorskie i wolne licencje”. Promowaliśmy również OA wśród obywateli, pokazując, że mają prawo mieć dostęp do prac naukowych:
Między innymi dlatego tak cieszy nas zawiązanie koalicji, w której znajduje się również polski reprezentant.