List otwarty Knowledge Rights 21 z okazji objęcia przez Polskę Prezydencji w Radzie Unii Europejskiej
Z okazji objęcia przez Polskę Prezydencji w Radzie Unii Europejskiej, jako inicjatywa Knowledge Rights 21 (KR21) publikujemy nasz list otwarty.
Autor: Krystian Maj, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
W związku z objęciem przez Polskę Przewodnictwa mamy nadzieję, że, jako liderzy, wykorzystamy szanse, które idą za tą rolą we wzmacnianiu na europejskim forum prospołecznych działań. Prezydencja ma miejsce w szczególnym czasie, w którym mamy możliwość nadać odpowiedni ton i kierunek nowych zmian wokół regulacji europejskich dotyczących innowacji (w tym dynamicznie rozwijającej się sztucznej inteligencji), prawa autorskiego, badań oraz dostępu do nauki i wiedzy na każdym szczeblu edukacji i z wykorzystaniem potencjału kultury.
Jako Centrum Cyfrowe jesteśmy Krajowym Koordynatorem KR21 w Polsce. Celem KR21 jest wzmocnienie dostępu do wiedzy (badań, edukacji i kultury) w Europie poprzez stworzenie silnej i trwałej krajowej sieci rzeczników, wspierających realizację reformy prawnej i polityk. Wspieramy zmiany, budowanie mostów i tworzenie przestrzeni dialogu i zrozumienia niezbędnych do przeprowadzania zmian w odniesieniu do potrzeb bibliotek, badań, edukacji i kultury. Wierzymy, że wiedza ma zasadnicze znaczenie dla edukacji, innowacji i uczestnictwa w kulturze, a każdy powinien – w szczególności za pośrednictwem bibliotek, archiwów i cyfrowo – mieć do niej dostęp i móc z niej swobodnie korzystać.
List otwarty do przedstawicieli Rady Unii Europejskiej
Piszemy do Państwa w imieniu inicjatywy Knowledge Rights 21, która działa na rzecz interesów naukowców, innowatorów, edukatorów, uczniów, czytelników oraz bibliotek, które ich wspierają.
Jako pierwsza pełna prezydencja pod nowym mandatem Komisji Europejskiej i Parlamentu, Polska ma wyjątkową możliwość kształtowania agendy na nadchodzące pięć lat. W szczególności to Państwo jako pierwsi będą reagować na wyzwania i szanse przedstawione w raportach Letty i Draghi’ego.
Program, który Państwo przedstawili, daje wiele powodów do optymizmu.
Z zadowoleniem przyjmujemy Państwa nacisk na znaczenie otwartości i synergii jako przewodnich tematów Państwa działań w obszarze badań. Europa jest światowym liderem w promowaniu otwartego dostępu i otwartej nauki, i ufamy, że pozostanie nim także pod Państwa przewodnictwem. Otwartość ta jest jedynym sposobem na realizację prawdziwej unii wiedzy, w pełni wykorzystując wnikliwość i energię naukowców w całej Europie.
W tym kontekście wiążemy nadzieję, że wnioski Rady dotyczące Europejskiej Przestrzeni Badawczej nadadzą centralne miejsce Otwartej Nauce, korzystając jednocześnie ze wzorcowej pracy wykonanej w ramach poprzedniej Agendy Politycznej, która zapewniła wspierające ramy legislacyjne. Podkreślono w niej zarówno argumenty za koniecznością reform, jak i szerokie poparcie dla nich, z wyjątkiem kilku odosobnionych głosów. Teraz nadszedł czas, aby działać.
Kluczowe będą działania mające na celu zapewnienie synergii – nie tylko między strumieniami finansowania, ale także między inicjatywami legislacyjnymi na poziomie krajowym i europejskim. Przede wszystkim nadszedł czas, aby przezwyciężyć fragmentację krajowych przepisów, które wpływają na badania. Musimy je dostosować do współczesnych potrzeb naukowców, a także uczynić dostęp do danych i współpracę ponad granicami domyślnym standardem.
Niepokoi nas również fakt, że mimo iż badania stanowią priorytet polityczny i finansowy, nie robi się wystarczająco dużo, aby dostosować inne obszary prawodawstwa UE do tego priorytetu – w szczególności w zakresie praw autorskich i danych. Niespójności te osłabiają wpływ programu Horyzont Europa i innych inicjatyw, zwłaszcza w zakresie wspierania waloryzacji wiedzy. Uważamy, że wnioski dotyczące programu Horyzont Europa powinny uwzględniać potrzebę synergii politycznych, jak również tych między programami finansowania.
Rozpoczęcie prac nad horyzontalnym programem Jednolitego Rynku, który odpowiada na postulat Piątej Wolności, jest ważną szansą do osiągnięcia tego celu. Kompleksowa ocena, w jakim stopniu unijny dorobek prawny (lub jego brak) hamuje przepływ wiedzy niezbędny do prowadzenia badań, jest dawno spóźniona i mogłaby również przyspieszyć prace nad wzmocnieniem Europejskiego Obszaru Edukacji – kolejnego priorytetu, który Państwo ustanowili. Podobnie mamy nadzieję na konkretne działania, które zapewnią, że program Lepszego Stanowienia Prawa będzie wspierać i umożliwiać prowadzenie badań.
Trwające prace nad sztuczną inteligencją będą ważnym sprawdzianem. Wsparcie wysiłków mających na celu promowanie wykorzystania AI w nauce, a także rozwój badań nad AI, zostanie podważone, jeśli jednocześnie utrudnimy korzystanie z legalnie pozyskanych danych do celów szkoleniowych. Europa musi zapewnić, że priorytetem będą interesy badań i edukacji, a tam, gdzie konieczne są regulacje – będą one zaprojektowane tak, aby je wspierać, jednocześnie rozwiązując problemy w sposób wyważony i oparty na analizie ryzyka.
Poza obszarem badań ufamy, że prezydencja wykorzysta wszelkie możliwości wspierania dostępu do wiedzy i kultury poprzez biblioteki. Obawiamy się, że skutki działań mających na celu maksymalizację dostępu do utworów niedostępnych w obrocie, zgodnie z przepisami dyrektywy z 2019 roku o prawach autorskich na jednolitym rynku cyfrowym, nie są realizowane. Wymaga to bardziej fundamentalnej oceny, czy obecne modele rynkowe i licencyjne rzeczywiście działają na korzyść bibliotek i ich użytkowników.
Z niecierpliwością czekamy na możliwość dzielenia się badaniami i wiedzą w celu wspierania prac w tych obszarach.
21 stycznia 2025