Dyskusja o wyjątkach i ograniczeniach dla edukacji, badań i kultury – nasze wnioski z posiedzenia Stałego Komitetu WIPO ds. Praw Autorskich i Praw Pokrewnych
Autor: Andrés Izquierdo
Między 9 a 11 maja 2022 uczestniczyliśmy w 42. posiedzeniu Stałego Komitetu Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) ds. Praw Autorskich i Praw Pokrewnych (SCCR) w Genewie. Jako organizacja wyspecjalizowana Narodów Zjednoczonych WIPO odpowiada za koordynację i tworzenie regulacji dotyczących systemu ochrony własności intelektualnej, także w kontekście korzystania z materiałów w celach edukacyjnych i naukowych.
42. posiedzenie Komitetu poświęcono omówieniu wpływu pandemii na kulturę i sektor kreatywny, edukację i badania, dyskusjom o negocjowanym traktacie dotyczącym nadawców audiowizualnych i regulacjom związanym z wyjątkami i ograniczeniami dla wszystkich tych obszarów.
Jak powinny wyglądać sektory badań i edukacji w środowisku cyfrowym
W Centrum wierzymy, że działające w środowisku cyfrowym sektory badań i edukacji powinny być oparte na równości, sprawiedliwości i wymianie. By to osiągnąć konieczna jest jednak harmonizacja praw autorskich na poziomie światowym, która w pełni umożliwi takie działania między krajami.
Jest to niezmiernie istotne w kontekście wykorzystania nowoczesnych cyfrowych technologii badawczych, szczególnie eksploracji tekstów i danych (text and data mining), do badania i edukacji o problemach naszych czasów, w tym zwalczania pandemii, monitorowania mowy nienawiści i dezinformacji w mediach społecznościowych oraz szerszego wykorzystania sztucznej inteligencji. Wierzymy też w siłę otwartej kultury, która wspiera rozwój dojrzałego i otwartego społeczeństwa.
Dotychczas Komitet WIPO włożył wiele wysiłku w rozszerzenie i harmonizację praw właścicieli praw autorskich. Jeśli WIPO ma wypełnić swoją podstawową misję, to ten sam wysiłek musi zostać włożony w rozszerzenie i harmonizację ograniczeń i wyjątków w obszarze kultury, edukacji i badań.
Sesja informacyjna o Covid-19
W związku z powyższym nie możemy się zgodzić z wnioskami z przedstawionego podczas posiedzenia raportu na temat wpływu pandemii COVID-19 na ekosystem praw autorskich w sektorach kultury, kreatywnym i edukacyjnym (raport jest dostępny w języku angielskim).
Zrealizowane na zlecenie WIPO badanie w zasadzie pomija temat społecznej misji i odpowiedzialności instytucji edukacyjnych i kultury oraz nadawców audiowizualnych, często (przynajmniej w Europie) finansowanych ze środków publicznych, oraz niejako marginalizuje rolę jaką wolny dostęp do cyfrowej kultury (także audiowizualnej) i edukacji odegrał dla społeczeństwa w czasie pandemii.
Takie pominięcie w raporcie bardzo dziwi, gdyż o wartości i znaczeniu dostępności otwartych materiałów edukacyjnych świadczą chociażby wyniki przeprowadzone przez nas w 2021 roku, wspólnie ze Stowarzyszeniem Communia, europejskiego badania Edukacja zdalna w czasie pandemii. Wynika z niego, że prawie każdy nauczyciel (średnio 96% przebadanych) w czasie zdalnej edukacji korzystał z ogólnodostępnych, nieodpłatnych zasobów online. Jednak liczba ta znacznie spada, jeśli chodzi o zasoby płatne, wymagające wykupienia abonamentu – korzystanie z nich deklarowało jedynie 35% nauczycieli. Dostęp do otwartych, cyfrowych zasobów jest kluczowy dla zapewnienia ciągłości edukacji w trybie online.
Dyskusja o nadawcach audiowizualnych
Jednym z aktualnych priorytetów Komitetu jest próba doprowadzenia do podpisania nowego traktatu regulującego na poziomie światowym sposób udostępniania sygnału nadawczego przez nadawców audiowizualnych. W naszej ocenie traktat, który ma tworzyć dodatkową warstwę praw zabezpieczających nadawców, musi również zawierać odpowiednie wyjątki zabezpieczające społeczne i kulturalne potrzeby związane z dostępem i ponownym wykorzystaniem nadawanych programów.
Wiele “przesyłanych” przez nadawców treści odgrywa w społeczeństwie istotną rolę informacyjną, kulturalną i edukacyjną. Programy radiowe i telewizyjne oraz archiwa audiowizualne mają kluczowe znaczenie dla dostępu do wiedzy i informacji. Stanowią źródło dla badań naukowych, oraz służą jako materiały edukacyjne, szczególnie w czasach zintensyfikowanej przez pandemię edukacji zdalnej lub hybrydowej. Dlatego kluczowe jest traktat zawierał zapisy gwarantujące edukatorom i badaczom szeroki i natychmiastowy dostęp do nadawanych treści.
Dyskusja o wyjątkach i ograniczeniach dla nauki i edukacji
Drugim tematem spotkania był punkt dotyczący uporządkowania na światowym poziomie, aktualnie bardzo zróżnicowanych, regulacji dotyczących wyjątków i ograniczeń dla nauki i edukacji. Jasne jest, że ograniczenia praw autorskich w dostępie do wiedzy i informacji warunkują prawo do edukacji i prawo do badań, a wyjątki edukacyjne i badawcze przyniosą korzyści całemu społeczeństwu. Od tego zależy, czy nauczyciele mogą pokazywać krótki materiał audiowizualny podczas zajęć online transmitowanych na żywo, czy badacze mogą prowadzić różnego typu badania, w tym na przykład śledzić dezinformację w Internecie.
W państwach Unii Europejskiej temat otwartego dostępu do danych do celów badawczych jest w dużej mierze uregulowany dzięki zapisom dyrektywy o prawie autorskim na jednolitym rynku cyfrowym – regulacji wprowadzonej na ponadpaństwowym poziomie. Zapisy te jednak nie obejmują współpracy europejskich badaczy z badaczami państw trzecich, szczególnie z tymi z tzw. Globalnego Południa. Oczywiste jest, że brak takiego samego minimalnego zestawu praw na całym świecie uniemożliwia transgraniczną działalność, która finalnie ma wpływ na wszystkie zainteresowane strony. Dlatego tak ważne jest wprowadzenie regulacji na poziomie WIPO, aby faktycznie chronić prawo do edukacji i badań.
Co dalej
W czasie spotkania Komitetowi nie udało się dojść do konsensusu w żadnych z dwóch wyżej omówionych tematów. Oznacza to, że pozostają one w agendzie WIPO. Zważywszy na to, że następne posiedzenie Komitetu odbędzie się dopiero w 2023 r., jest to bardzo rozczarowujący scenariusz dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego.
Świadomi konsekwencji ponownego odroczenia prac, z zadowoleniem przyjęliśmy jednak informację o tym, że Komitet zajmie się w najbliższym czasie dwoma ważnymi kwestiami. Po pierwsze, mając na celu wsparcie merytorycznej dyskusji w SCCR, Komitet upoważnił Sekretariat do zapraszania na kolejne posiedzenie ekspertów z prezentacjami na temat możliwych problemów związanych z konkretnymi zastosowaniami utworów chronionych prawem autorskim w transgranicznym środowisku online (np. zajęcia edukacyjne online z uczniami w wielu krajów, lub w których współpracujący naukowcy znajdują się w różnych krajach).
Po drugie, ukierunkowany na działania na rzecz budowania dialogu wokół WIPO, Komitet upoważnił Sekretariat do wdrożenia przejrzystych procesów konsultacyjnych z różnymi środowiskami, które pomogą członkom WIPO w tworzeniu wspierających edukację, badania i ochronę dziedzictwa kulturowego przepisów i polityk. Jesteśmy gotowi do wzięcia udziału w tym dialogu.
Znaczenie organizacji obywatelskich dla dialogu przy WIPO
W posiedzeniu wzięliśmy udział w ramach naszego zaangażowania w działania międzynarodowej Koalicji na rzecz dostępu do wiedzy (Access to Knowledge Coalition). Wspólnie z przedstawicielami organizacji pozarządowych z całego świata jesteśmy głosem społeczeństwa obywatelskiego na rzecz ustanowienia globalnych norm dotyczących praw autorskich w celu promowania otwartego dostępu oraz możliwości kreatywnego wykorzystania cyfrowych treści do celów badawczych i edukacyjnych.
Podczas posiedzenia Centrum Cyfrowe uzyskało mandat stałego obserwatora Komitetu. Cieszymy się z tej decyzji, jednak równocześnie odczuwamy duży niesmak, gdyż podobne wnioski o akredytację Fundacji Wikimedia oraz krajowych partnerów Wikimedii z Francji, Niemczech, Włoszech, Meksyku, Szwecji i Szwajcarii zostały (po raz kolejny) zablokowane przez Chiny.
Brak zgody na udział jako obserwatorów w spotkaniach Komitetu niezależnych organizacji pozarządowych aktywnie zaangażowanych w dialog dotyczący ustanawiania norm w zakresie praw autorskich w obszarze badań, obiegu kultury i edukacji jest niedopuszczalny i sprzeczny z ustalonymi kryteriami dopuszczenia obserwatorów do WIPO. Chiny argumentowały swoją decyzją zaangażowaniem związanych z Wikimedią organizacji w działania przeciwko tak zwanej polityce jednych Chin. Stanowisko Chin zostało pośrednio poparte przez Boliwię, Iran, Nikaraguę, Rosję, Wenezuelę, które podkreślały potrzebę konsensusu w celu zatwierdzenia wniosków organizacji pozarządowych pragnących otrzymać status obserwatorów.