Praktyki naukowe zmieniają się szybciej niż system nauki

Dyskusja o otwartej nauce zmienia się. Coraz częściej koncentruje się ona na dostępie do danych badawczych, tworzeniu polityk otwartości oraz zmianie modelu publikowania. Czy Polska włącza się do tej dyskusji?

Komisja Europejska uznaje otwarty dostęp do publikacji naukowych za element usprawniający obieg wiedzy, ale także naturalny efekt finansowania badań z podatków.  Open Access to część Otwartej Nauki oraz polityki odpowiedzialnych badań i innowacji włączonej do programu Horyzont 2020. Jak te założenia są realizowane w krajach Europy Środkowej i Wschodniej? Na pytanie to próbowano odpowiedzieć podczas konferencji “Working Together to Promote Open Access Policy Alignment in Europe”, która odbyła się pod koniec października w Budapeszcie. Skierowana była do instytucji finansujących badania naukowe w Europie Wschodniej. Jej celem było przedstawienie poziomu włączenia otwartości w nauce oraz wspólna refleksja nad elementami wspomagającymi tworzenie polityk otwartości.

“Chcemy dać europejskim naukowcom i innowatorom najlepsze warunki do pracy.”

Komisja Europejska

Głównymi tematami, wokół których toczyła się dyskusja, były:

• proces tworzenia polityk otwartości;
• otwartość danych naukowych jako podstawa otwartej nauki;
• nauka oparta na publikowaniu w czasopismach naukowych i konsekwencje, jakie niesie za sobą taki stosowany do dzisiejszych czasów model.

Polityki otwartości

Tworzenie polityk otwartości było we wszystkich omawianych krajach regionu długim procesem, w niektórych z nich proces ten nadal trwa. Część krajów wypracowała jedynie rekomendacje w tym zakresie. W niektórych otwartość w nauce jest elementem szerszej strategii. Przykładem zastosowania takiego rozwiązania jest Estonia, która stworzyła strategię “Estonia oparta na wiedzy. 2014-2020”. Słowacja w związku z dołączeniem do Partnerstwa na Rzecz Otwartego Rządu przygotowała narodowy plan wdrażania założeń tego Partnerstwa (“Open Government Partnership Action Plan of the Slovak Republic 2015”), którego jedna z części dotyczy otwartości wyników badań naukowych. Słowenia posiada narodową strategię badań i innowacji na lata 2011-2020, zgodnie z którą wszystkie dane surowe finansowane ze środków publicznych muszą być publikowane w otwartym dostępie. Litwa zapowiada przyjęcie polityki otwartości w nauce w 2016 roku.

Przedstawiciele wszystkich reprezentowanych instytucji finansujących badania zgodnie podkreślali wagę tworzenia polityk i strategii, a nie jedynie rekomendacji. Faktem jest, że ruch Open Access zazwyczaj działa oddolnie, ale tylko wyrażenie jego założeń w dokumencie urzędowym wysokiej rangi umożliwia realne otwarcie w sektorze nauki.

Otwarte dane

Otwarty dostęp do publikacji naukowych traci, w opinii prelegentów konferencji, największe znaczenie w procesie otwierania nauki na rzecz danych badawczych.

“To dane, a nie publikacje będą ponownie wykorzystywane. Dlatego otwarty dostęp do danych jest obecnie ważniejszy.”

prof. Rūta Petrauskaitė

Przewodnicząca Komitetu Nauk Humanistycznych i Społecznych Litewskiej Rady Badań

Choć świadomość z tym związana wśród instytucji finansujących badania rośnie, to nie ma jeszcze ogólnie przyjętych standardów i planów, w jaki sposób zorganizować przechowywanie surowych danych. Jak bowiem chronić i finansować przez kolejne lata dane pozyskane w bieżącym roku? Jak wybrać, które z nich powinniśmy chronić? Czy powinny być one selekcjonowane? Na te pytania brakuje wciąż jednoznacznej odpowiedzi i są one dyskutowane podczas coraz częstszych konferencji na ten temat, np. organizowanej przez Platformę Otwartej Edukacji “Open Research Data: Implication for Science and Society”.

Nauka a czasopisma naukowe

“Oba modele biznesowe w nauce – ten, w którym płacimy za czytanie i ten, w którym płacimy za publikowanie, są oparte na prestiżu czasopism. Tę sytuację można porównać do syndromu sztokholmskiego. Należy całkowicie zmienić model publikowania.”

prof. Bernard Rentier, Uniwersytet w Liège

Dyskusja o oparciu nauki na artykułach w czasopismach naukowych wzbudziła wątpliwości o słuszności takiego systemu. Obecnie funkcjonujący system tworzy paradoksalną sytuację, w której wyniki badań stają się mniej istotne niż czasopisma naukowe i to na nich budowany jest prestiż naukowca. Zauważono, że ocena dorobku naukowca i jednostki naukowej może mieć jedynie pośredni związek z przełomowością i istotnością publikowanych wyników badań, skoro jest ona tworzona na podstawie liczby punktów za publikację w danym czasopiśmie, a nie wartość merytoryczną doniesienia naukowego. To czasopisma naukowe powinny być oceniane w zależności od możliwości dotarcia do czytelników, a nie naukowcy na podstawie indeksu Hirscha.

Katharina Rieck z Austriackiego Funduszu Naukowego zwróciła uwagę na czasopisma finansowane zgodnie ze złotą drogą (Wolne licencje w nauce. Instrukcja, s. 67), w której otwarty dostęp do artykułów naukowych zapewniany jest poprzez opłacenie takiej możliwości u wydawcy czasopisma. Większość z 10 000 czasopism, w których artykuły były finansowane z AFN, to młode i cierpiące wciąż na brak odpowiedniej reputacji periodyki naukowe, co zniechęca naukowców do publikowania w nich.

Sytuacja w Polsce

Niestety Polska wydaje się być częściowo poza bieżącymi dyskusjami wokół otwartości w nauce. Ogłoszone we wrześniu “Kierunki rozwoju otwartego dostępu do treści naukowych w Polsce” nie tylko nie są polityką, na co liczyły środowiska naukowe, a jedynie rekomendacjami, ale również skupiają się one na “treściach naukowych”, a nie “danych naukowych”.

Dokument jest efektem długiego procesu konsultacji. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego zaleca w nim podejmowanie działań na rzecz otwartości w nauce. Proponuje pewne rozwiązania, które są jednak dość ogólne. MNiSW rekomenduje m.in. stworzenie polityk otwartości na poziomie jednostek naukowych.

MNiSW nie zdecydowało się, jak np. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, na wprowadzenie, a nie rekomendowanie otwartości w działaniach finansowanych ze środków publicznych. W czerwcu 2015 MIR ogłosił kryteria konkursów w Programie Operacyjnym Polska Cyfrowa (więcej: https://centrumcyfrowe.pl/otwartosc-w-konkursach-popc/), według których wszystkie materiały edukacyjne i szkoleniowe (podręczniki, broszury, scenariusze zajęć czy materiały multimedialne) stworzone w ramach projektów dofinansowanych w tych konkursach, będą obowiązkowo publikowane na licencjach Creative Commons.

“Kierunki rozwoju…” stanowią pierwszy krok w odgórnym wspieraniu otwartości w nauce i należy prowadzić działania wspierające postawienie kolejnych kroków w najbliższej przyszłości.

Prezentacje z konferencji są dostępne pod adresem: http://openaccess.mtak.hu/en/meeting-presentations

Konferencja “Working Together to Promote Open Access Policy Alignment in Europe” została zrealizowana w ramach projektu PASTEUR4OA. Centrum Cyfrowe jest polskim przedstawicielem w projekcie.