Razem na kozetce? GLAM i Wikipedia w poszukiwaniu recepty na udany związek

GLAM-Wiki 2015: dlaczego relacja między Wikipedią i sektorem GLAM nie zawsze ma postać płomiennego romansu oraz czego nam brakuje, by stworzyć dobry i trwały związek.

Podczas tegorocznej konferencji GLAM-Wiki 2015, która odbyła się na początku kwietnia w Hadze, wśród licznych sesji tematycznych znalazła się również jedna terapeutyczna. Pod czujnym okiem Barbary Fischer (Wikimedia Deutschland) zaproszeni paneliści, przy wsparciu publiczności, zwierzyli się ze swoich najgorszych doświadczeń, skonfrontowali się ze swymi lękami oraz stanęli oko w oko z własnymi porażkami. Niektórzy nieśmiało, inni bardziej odważnie i z większą otwartością. Finał miał postać dynamicznej debaty na temat wzajemnych oczekiwań, co – zupełnie jak w życiu – wydaje się dobrym punktem wyjścia do budowania dalszej współpracy.

domena publiczna, źródło: http://polona.pl/item/14874923/0/

Obok zespołu Otwartych Zabytków, w panelu wzięli udział Venus Lui (HongKong), Liang-chih Shang Kuan (Tajwan) – którzy we wspólnej prezentacji dzielili się swoimi obserwacjami na temat trudności, jakie napotykają realizując działania spod znaku GLAM-Wiki w Azji – oraz Lizzy Jongma, Data Manager z Rijksmuseum (Amsterdam, Holandia), które od pewnego czasu wyznacza trendy w obszarze otwartego GLAMu (galerie, biblioteki, archiwa, muzea). Kolejność wystąpień wyznaczyła dynamikę tej terapeutycznej sesji: poczynając od naszego wystąpienia na temat przyczyn wybrania indywidualnej drogi, poprzez zwierzenia na temat przeszkód i barier, z jakimi należy się zmierzyć (przykład projektów azjatyckich), aż po konkretne zarzuty, o których obie strony muszą poważnie porozmawiać (przypadek Rijksmuseum).

Po co nam własna ścieżka?

W wypadku Otwartych Zabytków, podobnie jak zapewne wielu innych projektów realizowanych w sektorze GLAM, Wikipedia nie wydaje się platformą, która najlepiej odpowiada celom projektu. Najczęściej instytucje i organizacje realizujące działania GLAMowe adresowane do szerokiej publiczności (np. projekt crowdsourcingowy, jakim są Otwarte Zabytki) dużą wagę przywiązują do stworzenia platformy, która efektywnie zaangażuje potencjalnych odbiorców. Wikipedia w powszechnym przekonaniu bywa traktowana jest jako największa na świecie encyklopedia, a nie źródło danych uzpełnianych społecznościowo. Ten społecznościowy aspekt jest dla znaczącej części użytkowników Wikipedii mniej istotny. Wielu i wiele z nas wie, że może uzupełnić jedno z haseł w Wikipedii. Jednak świadomość, że ma ona status ogólnoświatowej encyklopedii, zniewala. Czujemy, że wiemy za mało lub wątpimy we własne kompetencje i użyteczność naszej wiedzy. Z podobnymi kłopotami borykają się instytucje sektora GLAM, które coraz częściej decydują się na otwarte udostępnianie swoich zasobów i zapraszają odbiorców do interakcji z nimi oraz dzieleniem się swoją wiedzą i zasobami. Działania instytucji GLAM (z większym lub mniejszym skutkiem, jak wynika z relacji panelistów) starają się udowodnić użytkownikom, że posiadają oni wiedzę i umiejętności, które czynią ich ekspertami od ich własnego dziedzictwa. Tworzą więc własne rozwiązania, które – ze względu na swoją atrakcyjność wizualną, niskie technologiczne bariery wejścia i intuicyjny interfejs – skutecznie przyciągną użytkowników. Wielu z nich nigdy nie poczułoby się wystarczająco kompetentnymi, by dodać wpis na Wikipedii lub znacznie trudniej byłoby się im poruszać w jej obrębie. Ich celem jest budowanie społeczności wokół pewnego zagadnienia lub tematu, a doświadczenie użytkownika jest kluczowe dla jego potencjalnego zaangażowania. Nie zmienia to faktu, że – choć służące innym celom – tego typu rozwiązania i narzędzia zarówno czerpią z Wikipedii, jak i gromadzą, i produkują wiedzę, która mogłaby do niej trafiać. Obie strony mogą skorzystać na wypracowaniu modelu efektywnej współpracy, który zapewni skuteczny przepływ wiedzy i informacji, widzialność i cyrkulację zdigitalizowanych zasobów, szeroki zasięg ich oddziaływania oraz możliwość docierania do odbiorców przy pomocy tych kanałów, które sami preferują (w myśl zasady “go where your audience is”).

Jakie napotykamy przeszkody?

Wystąpienie Venus Lui (HongKong) i Liang-chih Shang Kuan (Tajwan) zwróciło uwagę na przeszkody natury politycznej i silnie wyeksponowało bariery prawne, z jakimi borykają się instytucje GLAM na całym świecie. Ze względu na kontekst lokalny w projektach relacjonowanych przez Venus Lui czołową barierą był sam fakt, że instytucje publiczne są zarządzane przez rząd realizujący cenzorską politykę wobec treści dostępnych w sieci, co przekłada się nie tylko na sposób działania instytucji, ale także – na niską popularność samej Wikipedii jako źródła wiedzy w Chinach. Jednak akcentowane w kontekście Tajwanu bariery wynikające z barier prawnoautorskich wydają się być problemem uniwersalnym.  Cele instytucji sektora GLAM i Wikipedii nie są zbieżne. Instytucje sektora GLAM mają ambicje bycia autorytetem w określonym obszarze oraz – coraz częściej – tworzenia wokół siebie zaangażowanych społeczności. Wikipedii zależy na tworzeniu wyczerpującego źródła wiedzy na otwartej licencji. Nie wszystkie instytucje GLAM są przekonane do takiego rozwiązania, często są nieufne wobec otwartych licencji, a status prawny posiadanych przez nie zasobów często nie jest uregulowany. Ponadto, mają też szereg obaw, które wybrzmiały wyraźnie w dyskusji podczas sesji: obawiają się utraty kontroli nad swoimi zasobami, konsekwencji ich wykorzystywania i przetwarzania przez użytkowników, spadku frekwencji lub sytuacji, w której podmioty komercyjne wykorzystają zasoby w sposób znacznie atrakcyjniejszy, niż mogłaby zrobić to sama instytucja (zazwyczaj – z powodu braku środków), z czym wiąże się lęk przed utratą znaczenia. Co ciekawe, obie strony posiadają też stereotypowe wyobrażenia na temat przedstawicieli drugiej grupy: instytucje często postrzegają przedstawicieli Wikipedii jako osoby, które dążą do odebrania im czegoś, co sami zobowiązali się chronić lub mają poczucie nieuchwytności osób, które stoją za konkretnym pseudonimem, których jednak nigdy nie spotkali, nie rozmawiali z nimi i nieomal skłonni są kwestionować ich istnienie. Wikipedyści z kolei często postrzegają instytucje GLAM jako nadmiernie zhierarchizowane, przywiązane do własnego autorytetu, obsesyjnie strzegące kontroli nad swoimi zasobami, konserwatywne i zachowawcze. Wątek wzajemnych obaw i niechęci stanowił zasadniczą oś wypowiedzi Lizzy Jongma z Rijskmuseum.

Czym jesteśmy dotknięci i o co mamy do siebie żal?

W Otwartych Zabytkach przekonujemy, że każdy jest nośnikiem lokalnych historii, które zbieramy na naszym portalu. Chcąc pozyskać wiedzę od społeczności często – choć nie zawsze – musimy założyć, że budowanie społeczności wymaga zaangażowania jej również bezpośrednio, nie zaś jedynie wirtualnie. Ponadto, w wypadku większości instytucji GLAM, wiedza gromadzona we współpracy ze społecznością uzupełnia zaledwie potężny zasób wiedzy posiadanej i produkowanej od wieków w danej instytucji, w relacji do posiadanej przez nią kolekcji. Często jest to wiedza zarezerwowana tylko dla nich. Tylko oni mają bezpośredni dostęp do pewnych zasobów (materialnych – np. zbiorów muzealnych lub bibliotecznych, ale też niematerialnych – wykształcenia w danym zakresie). To właśnie ta specjalistyczna wiedza oraz dane o rozproszonych (choćby geograficznie) obiektach są tymi, na których mogłoby zależeć Wikipedii. Jednak ich pozyskanie często wymaga konieczności wejścia w partnerską relację, zakładającą szacunek dla swojej odmienności.

strona tytułowa książki Friedricha Albina Hoffmanna, „Terapija ogólna ze szczególnym uwzględnieniem chorób wewnętrznych”,

domena publiczna, źródło: http://polona.pl/item/21413938/4/

Projekty GLAM często za cel stawiają sobie wspieranie świadomości i kulturowej tożsamości ich użytkowników oraz budowanie długotrwałych relacji z daną grupą. To wymaga gotowości do złożenia trwałych zobowiązań, za które instytucja musi wziąć odpowiedzialność. Jako strona takiej relacji, instytucja często jest znacznie bardziej wiarygodna – jako posiadająca swoją formalną reprezentację, konkretną siedzibę, konkretne grono osób, z którymi przedstawiciele danej społeczności mogą bezpośrednio się skontaktować, jeśli mają taką potrzebę. To właśnie ten wątek eksponowała mocno w swojej wypowiedzi Lizzy Jongma. Zarówno dla konkretnej społeczności, z którą współpracuje instytucja, jak i dla społeczności pracowników danej instytucji, ten brak możliwości bezpośredniego kontaktu z Wikipedystami bywa źródłem trudności i nieporozumień. Wielu pracowników muzeów musi oswoić nowy sposób pracy i komunikacji, jaki oferuje Wikipedia, co od tej drugiej strony wymaga również cierpliwości i wyrozumiałości. Jak podkreślała Lizzy Jongma, kurator z muzeum, który – przekraczając własne obawy i przyzwyczajenia – włożył wiele pracy w przygotowanie wpisu na temat konkretnego obiektu, który zna jak własną kieszeń, może nie być przygotowany na to, że jego wpis poddany zostanie edycji i krytyce przez kogoś, kto podpisuje się jedynie pseudonimem “fluffy hair”. Rozwiązaniem, które może stanowić dobre wyjście i początek owocnej współpracy z tej sytuacji jest program “Wikipedian in Residence”, w ramach którego wikipedyści spędzają pewien czas w konkretnej instytucji kultury, by uzupełniać dane o jej zasobach w Wikipedii. Dzięki temu pracownicy instytucji stykają się z konkretną osobą, której mogą zaufać i z którą mogą porozmawiać, a Wikipedia zasilona zostaje informacjami, których prawdopodobnie nie sposób pozyskać z żadnego innego źródła.

Pretensje i dąsy?

Pretensje wskazywałyby na emocjonalną zażyłość pomiędzy sektorem GLAM a Wikipedią. To dobry punkt wyjścia! Z całą pewnością jednak łagodzeniu sytuacji nie sprzyja czekanie na jedno skuteczne rozwiązanie dla wszystkich problemów. Takie bowiem może nigdy (samo) nie przyjść. Tak choć recepty nie ma jednej, terapeuta radzi, by próbować, ponosić porażki, dzielić się doświadczeniami i spotykać się – bezpośrednio, nie tylko wirtualnie, i nie tylko na kozetce.