Raport: e-Books and Secure Digital Lending in European Libraries: Comperative Analysis Under National and International Law

Raport z przełomowej analizy porównawczej praw autorskich oraz obowiązujących w Unii Europejskiej przepisów dotyczących cyfrowych wypożyczeń.

Jak w ramach prawa unijnego wygląda sytuacja digitalizacji i cyfrowego wypożyczania? Sprawdziliśmy, w których państwach członkowskich UE cyfrowe wypożyczanie jest już legalne i nie wymaga dodatkowych zmian legislacyjnych, gdzie jego legalizacja może się odbyć na poziomie przepisów krajowych, a w jakich przypadkach konieczne będą zmiany na poziomie unijnym.

Pobierz raport

W dniu 10 listopada 2016 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał przełomowe orzeczenie w sprawie Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB). Orzeczenie to uznało, że na podstawie dyrektywy w sprawie prawa najmu i użyczenia (RLD), pojęcie „użyczenia” obejmuje użyczanie cyfrowych kopii książek (e-booków). W rezultacie użyczanie prowadzone przez biblioteki obejmuje zarówno użyczanie książek papierowych, jak i ich wersji elektronicznych. Orzeczenie wskazuje, że aby móc prowadzić działalność użyczania (i e-użyczania), biblioteka musi pozyskać swoje egzemplarze książki z legalnego źródła.

Aby biblioteki mogły urzeczywistnić e-użyczanie, muszą najpierw dysponować kopią cyfrową do użyczenia. Możliwe opcje obejmują nabycie przez bibliotekę praw do użyczania takiej kopii elektronicznej, na przykład na mocy ustawy lub orzecznictwa sądowego, korzystanie z niej na podstawie licencji od podmiotu praw autorskich (co w obu przypadkach oznacza, że egzemplarze użyczane przez bibliotekę są od początku cyfrowe [born digital] lub digitalizację książki papierowej w celu e-użyczania). W praktyce jednak posiadanie przez biblioteki praw do egzemplarzy od początku cyfrowych nie jest (jeszcze) powszechne.

Proponowany przez nas europejski model e-użyczania to (niezależne) Bezpieczne Użyczanie Cyfrowe, czyli (i)SDL – (independent) Secure Digital Lending. Opiera się na papierowych książkach zdigitalizowanych przez biblioteki, oraz na elastyczności prawa autorskiego. Użycie litery „i” ma na celu wskazanie, że ten rodzaj e-użyczania opiera się na książkach digitalizowanych lub w inny sposób tworzonych przez bibliotekę; nie opiera się on na umowach licencyjnych dotyczących korzystania z e-booków. Zarówno CDL, jak i (i)SDL koncepcyjnie opierają się na ważnym ograniczeniu, zgodnie z którym biblioteka może e-użyczać tyle elektronicznych wersji książek, ile posiada egzemplarzy papierowych. Innymi słowy, musi stosować model „jeden egzemplarz – jeden użytkownik”. Jest to zgodne z modelem, który uznano za dopuszczalny w ramach orzeczenia w sprawie VOB. Zgodnie z nim pojęcie użyczania obejmuje zarówno użyczanie egzemplarzy fizycznych, jak i książek cyfrowych. Pojęcie to można uznać za autonomiczne pojęcie prawa UE, rozwinięte w orzecznictwie TSUE.

Na czym polega model (niezależnego) Bezpiecznego Użyczania Cyfrowego?

1. Wypożyczenia są realizowane wyłącznie przez ściśle określone podmioty – instytucje dostępne publicznie (np. biblioteki), które nie czerpią bezpośrednich ani pośrednich korzyści ekonomicznych lub handlowych z działalności wypożyczalniczej (wymóg dla uzasadnienia wyjątku prawnego).
2. Wypożyczenie dotyczy cyfrowej kopii książki.
3. Wypożyczenia odbywają się w modelu jedna kopia – jeden użytkownik.
4. Wypożyczanie może mieć charakter mimetyczny (tzn. umożliwiający użytkownikom pobieranie elektronicznych kopii książek) lub quasi-mimetyczny (tzn. umożliwiający korzystanie z elektronicznych kopii książek w trybie strumieniowym).
5. Wypożyczenie jest ograniczone czasowo.
6. Po upływie okresu wypożyczenia użytkownik traci dostęp do e-booka.
7. Cyfrowa kopia książki musi pochodzić z legalnego źródła, jednak biblioteka ma prawo do stworzenia elektronicznej kopii legalnie posiadanej książki papierowej; e-wypożyczanie w modelu (i)SDL daje prawo do wynagrodzenia z tytułu użyczeń publicznych (PLR) zgodnie z dyrektywą UE w sprawie najmu i użyczeń.
8. Nie dochodzi do przekazywania żadnych danych, w tym danych osobowych użytkowników biblioteki, wydawcom ani innym podmiotom trzecim.

Kluczowe zagadnienia raportu

Kontekst i podstawy prawne:

• Dyskusja na temat e-wypożyczeń przez biblioteki w Europie jest niezbędna do uregulowania ich działalności w świecie cyfrowym.
• Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z 2016 r. w sprawie Vereniging Openbare Bibliotheken (VOB) potwierdziło, że „użyczenie” w rozumieniu prawa UE obejmuje cyfrowe wypożyczanie e-książek przez biblioteki publiczne.

Wyjaśnienie modelu (i)SDL:

• Raport analizuje model (i)SDL (niezależnego Bezpieczne Wypożyczania Cyfrowego), w którym biblioteki wypożyczają cyfrową kopię książki, którą legalnie posiadają. Model ten jest zgodny z zasadą „jedna kopia – jeden użytkownik” i nie generuje bezpośrednich zysków dla bibliotek. Opiera się on na prawie bibliotek do digitalizacji książek, ale przepisy dotyczące digitalizacji różnią się w poszczególnych krajach.
• Raport argumentuje, że biblioteki powinny mieć możliwość oferowania e-wypożyczeń w ramach modelu (i)SDL bez konieczności uzyskiwania zgody właścicieli praw autorskich, ponieważ wspiera to dostęp do wiedzy i prawa człowieka.

Obecne luki prawne i obawy dotyczące prywatności:

• W większości krajów brakuje obecnie jasnych przepisów zezwalających na e-wypożyczenia przez biblioteki, zwłaszcza w ramach modelu (i)SDL. Tam, gdzie e-wypożyczenia istnieją, opierają się głównie na licencjach.
• E-wypożyczenia oparte na licencjach mogą budzić obawy dotyczące prywatności użytkowników i użytkowniczek, ponieważ mogą wiązać się z udostępnianiem danych osobowych wydawcom. Model (i)SDL unika tych problemów, chroniąc prywatność użytkowników.
• W raporcie sugeruje się, że istniejące przepisy są niejasne lub niewystarczające. Brak działań może wynikać z założeń dotyczących orzeczenia w sprawie VOB lub presji ze strony interesów politycznych lub wydawniczych.

Zalecenia dotyczące reformy prawa

• Konieczne są zmiany prawne, aby umożliwić bibliotekom pełne funkcjonowanie w środowisku cyfrowym, w tym umożliwienie e-wypożyczeń zgodnie z orzeczeniem w sprawie VOB. Zmiany te powinny być neutralne technologicznie, obowiązkowe i chronić zarówno prawo bibliotek do digitalizacji, jak i prywatność użytkowników.
• Nadrzędnym celem powinno być stworzenie przepisów umożliwiających digitalizację zasobów na dużą skalę i szerszy dostęp online, przy jednoczesnym zapewnieniu, że wszelkie rozwiązania, w tym licencjonowanie, chronią prawa użytkowników.

Autor: dr Konrad Gliściński, Centrum Cyfrowe, Uniwersytet Jagielloński (Future Law Lab)

Współtwórcy:

• dr hab. Ewa Laskowska-Litak, Uniwersytet Jagielloński (Future Law Lab)
• Katarzyna Strycharz, Centrum Cyfrowe
• Maria Drabczyk, Centrum Cyfrowe

Recenzenci:

• dr hab. Katarzyna Klafkowska-Waśniowska, prof. Uniwersytetu Adama Mickiewicza
• Caterina Sganga, Sant’Anna School of Advanced Studies in Pisa
• Benjamin White, CIPPM, Bournemouth University, Knowledge Rights 21
• Stephen Wyber, International Federation of Library Associations and Institutions (IFLA), Knowledge Rights 21

Badanie zostało przeprowadzone przez Centrum Cyfrowe we współpracy z projektem Future Law Lab Uniwersytetu Jagiellońskego.

Publikacja została wydana w ramach projektu Knowledge Rights 21, finansowanego przez Arcadia – rodzinną fundację charytatywną, za pośrednictwem programu Knowledge Rights 21 (KR21) Fundacji Stichting IFLA.

O Knowledge Rights 21

The Knowledge Rights 21 Programme (KR21) koncentruje się na wprowadzeniu zmian w praktykach i prawodawstwie w Europie, dzięki którym wzmocnione zostanie prawo dostępu do wiedzy. Opiera się na przekonaniu, że wiedza jest niezbędna dla edukacji, innowacji i uczestnictwa w kulturze oraz że każdy powinien mieć możliwość – w szczególności za pośrednictwem bibliotek i archiwów oraz w formie cyfrowej – dostępu do niej i korzystania z niej.

Dzięki finansowaniu z Arcadia Fund, KR21 działa zarówno na rzecz wprowadzenia istotnych zmian dzisiaj, jak i budowania potencjału, aby głos i potrzeby bibliotek i ich użytkowników były słyszane w debacie na temat reformy prawa autorskiego.