Po warsztatach: Reforma Prawa Autorskiego organizowanych przez MAiC

Centrum Cyfrowe z radością przyjęło zaproszenie do udziału w warsztacie organizowanym przez MAC dotyczącym reformy prawa autorskiego, zgodziliśmy się również na propozycję by mec. Helena Rymar, prawniczka Centrum Cyfrowego oraz Creative Commons Polska została współprowadzącą warsztat obok Macieja Dydo z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Warsztat odbył się w ramach ogłoszonej podczas Kongresu Wolności w Internecie przez Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji serii tematycznych warsztatów eksperckich, które miały dotyczyć kluczowych problemów społeczeństwa cyfrowego: reformy praw własności intelektualnej i przemysłowej, reformy modeli biznesowych, komunikacji i konsultacji, ochrony danych osobowych i prywatności w sieci, integracji cyfrowej.

Jeszcze przed pojawieniem się idei warsztatów, a w trakcie najgorętszego sporu o ACTA Centrum Cyfrowe zaprezentowało wyniki swoich badań o nieformalnych obiegach kultury oraz przedstawiło, wspólnie z ICM UW, postulaty reformy prawa autorskiego w formie stanowiska oraz debaty i warsztatów eksperckich. Spór o ACTA sprawił, że opinia publiczna i politycy zwrócili uwagę na problemy, o których z różnym skutkiem mówili od dawna eksperci. Jednak, mimo wielu wcześniejszych prób dialogu, nie dla wszystkich jest oczywiste, że kolejne próby ograniczania procesów społecznych, kulturowych i gospodarczych w sieci za pomocą „analogowych” rozwiązań prawnych będą budzić społeczny sprzeciw. Nie bez znaczenia jest dodatkowy czynnik częstego braku należytych konsultacji takich propozycji. Dlatego przyjeślimy propozycję udziału w warsztatach, którą potraktowaliśmy jako szansę na posunięcie naprzód debaty politycznej o prawie autorskim.

Centrum Cyfrowe opracowało Stanowisko odnośnie kwestii poruszonych podczas spotkań warsztatu (pełna wersja w PDF), szczegółowo opisujące nasze propozycje oraz problemy, które widzimy w dyskutowanych rozwiązaniach. Poniżej przedstawiamy jego skrót. W ramach warsztatów powstał również wspólny raport, który podsumowuje wnioski i rekomendacje z całego przebiegu spotkań (dostępny do pobrania stąd). Polecamy wreszcie lekturę stanowisk i materiałów przedstawionych przez uczestników warsztatów – wszystkie są dostępne na wiki warsztatów.

W ramach warsztatu nie udało się niestety wypracować konsensusu w kluczowych kwestiach dotyczących reformy prawa autorskiego i jedynie nieliczne z naszych postulatów znalazły się we wspólnych rekomendacjach członków warsztatu. Traktujemy więc nasze stanowisko jako zdanie odrębne – wierzymy, że zgłoszone przez nas propozycje reform są niezbędne, by dostosować system prawa autorskiego do współczesnych realiów społecznych, kulturowych i gospodarczych. Niemniej doceniamy fakt, że przedstawiciele skrajnie różnych punktów widzenia na prawo autorskie mogli wspólnie dyskutować nad reformą tego prawa; oraz że w dyskusji tej był silnie obecny głos organizacji pozarządowych.

Cieszy nas również zgoda wszystkich uczestników warsztatu co do znaczenia zbierania danych i prowadzenia badań, pozwalających oprzeć reformę prawa autorskiego na solidnych, merytorycznych podstawach. O takiej podstawie pisaliśmy w raporcie „Obiegi kultury” i jako Centrum Cyfrowe dążymy do realizacji badań służących temu celowi. Liczymy, że pod patronatem MKiDN powstanie konsorcjum badawcze, które wspólnie opracuje koncepcję badań na potrzeby reformy prawa autorskiego w Polsce; oraz które zdobędzie dostępną wiedzę i danę od instytucji publicznych i podmiotów komercyjnych.

Martwi nas również, że w trakcie warsztatu Wice-Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Piotr Żuchowski zadeklarował, że Ministerstwo nowelizując prawo autorskie nie będzie dotykać rudymentów prawa autorskiego wyznaczonych przez dotychczas obowiązujące określone przez „ojców założycieli prawa autorskiego” – na przykład w Konwencji Berneńskiej. Minister Żuchowski zadeklarował również, że MKiDN w debatach międzyresortowych będzie opowiadać się za zachowaniem priorytetów prawa autorskiego zawartych w obecnie przyjętych standardach. Naszym zdaniem w gwałtownie zmieniającej się rzeczywistości niezbędne jest podejście odmienne – które traktuje prawo autorskie jako elastyczny mechanizm, którego zadaniem jest sprawiedliwe regulowanie relacji między twórcami, pośrednikami i użytkownikami treści. A to wymaga gotowości zmiany prawa tak na poziomie naszego państwa jak i w skali międzynarodowej.

Truizmem byłoby stwierdzenie, że stanęliśmy w obliczu kolejnej zmiany technologicznej mającej wpływ na prawo autorskie, takiej jak wynalezienie gramofonu, radia, telewizji, czy magnetowidu. Taka zmiana technologiczna przede wszystkim wymaga zmiany światopoglądowej, zrozumienia nowej technologii i jej wpływu na społeczeństwo i kulturę, oraz otwartości na stawiane przez nią szanse i wyzwania. Bez tego rozumienia będziemy jako społeczeństwo ograniczać szeroko pojęte zyski płynące z wykorzystania tej technologii. I nie oznacza to zapewnienia pełnej swobody wykorzystania technologii, kosztem dotychczasowych norm społecznych czy modeli biznesowych. Chodzi jednak o to, by wszelkie regulacje ograniczające wykorzystanie technologii nie były wynikiem prostego stosowania dotychczasowych reguł, lecz wynikały z poszukiwań nowego punktu równowagi. Tylko wówczas możliwe będzie sformułowanie modelu prawa autorskiego, odpowiadającego zróżnicowanym potrzebom grup społecznych jemu podlegających.
Wychodząc z założeń, które przedstawialiśmy już we wspólnym z ICM UW stanowisku dot. reformy prawa autorskiego, Centrum Cyfrowe zgłosiło podczas warsztatów następujące uwagi:

Budowanie świadomości funkcjonowania prawa w „rzeczywistości cyfrowej”

Kwestię pierwszoplanową powinno stanowić budowanie świadomości funkcjonowania prawa autorskiego w „rzeczywistości cyfrowej” zarówno wśród twórców i producentów treści, jak i użytkowników Internetu. Niezbędne jest zaakceptowanie przez tych pierwszych niekomercyjnej wymiany plików w Internecie, w tym pogodzenie się z myślą, że tej wymiany nie da się już zatrzymać bez szkody dla rozwoju społecznego. Należy na nowo zdefiniować zarówno prawa twórców, producentów jak i użytkowników, tak aby wyznaczały rzeczywiste granice wolności w Sieci. Zarówno dyskusja wokół reformy, jak i sama reforma, powinny opierać się na dobrze udokumentowanych danych (tzw. evidence based policy).

Ochrona i rozwój domeny publicznej

Opowiadamy się za zmniejszaniem różnicy między domeną publiczną w rozumieniu ogólnodostępnych w sieci zasobów, a domeną publiczną w rozumieniu prawnym, czyli treściami nieobjętymi ochroną praw wyłącznych, w szczególności poprzez działania mające na celu poszerzanie cyfrowej domeny publicznej sensu stricto, w tym poprzez działania Państwa zmierzające do nabywania przedmiotów praw autorskich i pokrewnych a następnie włączanie ich do domeny publicznej.

Wspieranie domeny publicznej sensu stricto powinno być przy tym ważnym elementem strategii regulowania praw autorskich w społeczeństwie i częścią polityki kulturalnej państwa i obejmować zarówno działania prawne jak i promocyjne na rzecz zwiększania świadomości roli domeny publicznej w społeczeństwie, takie jak:

Możliwość zrzekania się praw autorskich i pokrewnych. Wprowadzenie ustawowej możliwości zrzekania się praw autorskich i pokrewnych przez uprawnionych w zamiarze przeniesienia ich do domeny publicznej uważamy za konieczne między innymi w celu umożliwienia Skarbowi Państwa skutecznego „umieszczania” w domenie publicznej treści pozyskanych za publiczne środki.
Dziedziczenie praw autorskich przez Skarb Państwa. Popieramy przywrócenie dziedziczenia praw autorskich przez Skarb Państwa w miejsce gmin, by w przypadku braku spadkobierców, w momencie otwarcia spadku prawa te wygasały, tym samym umożliwiając utworom i innym przedmiotom praw pokrewnych przechodzenie do domeny publicznej. Równocześnie powinno prowadzić się inwentaryzację dziedziczonych praw i udostępnić jej efekt w publicznie dostępnym rejestrze.
Rewizja zakresu art. 4 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Pojęcie „materiał urzędowy” powinno obejmować swym zakresem wszelkie treści, w tym w formacie cyfrowym (w szczególności strony WWW), wytworzone przez administrację publiczną i samorządową, a włączenie przedmiotu praw autorskich bądź pokrewnych w skład materiału urzędowego powodować wygaśnięcie praw autorskich lub pokrewnych w zakresie niezbędnym do celowej eksploatacji materiału urzędowego.
Otwartość zasobów publicznych. Centrum Cyfrowe popiera koncepcję ustawy o otwartych zasobach publicznych, zapewniającej swobodną dostępność i możliwość wykorzystywania zasobów wytwarzanych lub finansowanych publicznie. Uważamy, że stosowanie najszerszych otwartych modeli oraz ew. okresu embargo (opóźniającego otwartą dostępność treści) jest skuteczniejszym mechanizmem pozwalającym pogodzić w określonych wypadkach zasadę otwartości z potrzebą uzyskania zysku z obrotu treścią niż opcje pośrednie (pozwalające na różną skalę otwartości zasobów).
Zakaz zawłaszczania domeny publicznej: prawa do opracowań. Centrum Cyfrowe podtrzymuje postulat dotyczący konieczności udostępniania w Sieci oryginału opracowanego utworu, do którego prawa autorskie wygasły.
Rozwiązania przedstawione w projekcie dyrektywy unijnej dotyczącej utworów osieroconych są niezadowalające. Opowiadamy się za poszerzeniem zakresu przedmiotowego i podmiotowego dyrektywy, w szczególności za wprowadzeniem rozwiązań umożliwiających partnerstwo publiczno-prywatne w projektach digitalizacyjnych.
Skrócenie czasu ochrony w celu zapewnienia równowagi między interesami posiadaczy praw i interesem społecznym do obowiązujących Polskę minimów konwencyjnych. Jednocześnie ponawiamy postulat aby w strategię polskiego rządu dotyczącą praw autorskich i pokrewnych wpisać działania na arenie międzynarodowej zmierzające do skrócenia okresów ochrony przewidzianych w umowach międzynarodowych.
Zniesienie domaine public payant tj. odpłatności za korzystanie z utworów do których prawa wygasły.
Rozszerzenie dozwolonego użytku.

Poszerzenie zakresu dozwolonego użytku prywatnego

Centrum postuluje rozszerzenie zakresu dozwolonego użytku prywatnego na każdy przypadek użytku niekomercyjnego przez osobę fizyczną (prywatną), czyli taki użytek, który nie łączy się z uzyskaniem w sposób bezpośredni bądź pośredni korzyści majątkowej. Z racji na ograniczenia dot. godziwej rekompensaty (fair compensation) w dyrektywie 2001/29/WE z dnia 22 maja 2001 r. Centrum stoi na stanowisku, że konieczne jest przeprowadzenie niezależnych badań dotyczących ekonomicznych aspektów obrotu przedmiotami praw autorskich, w tym ich pozarynkowego, nieformalnego wykorzystania. Dopiero takie badania mogą pomóc ocenić propozycje legalizacji dozwolonego użytku prywatnego w zamian za wprowadzenie ryczałtowej opłaty, czy to płaskiej/stałej opłaty z tytułu korzystania z Internetu, czy też zwiększenia/rozszerzenia opłat od materialnych nośników.

Rozszerzenie dozwolonego użytku publicznego

W opinii Centrum Cyfrowego w trakcie Warsztatu nie odbyła się merytoryczna dyskusja o potrzebie reformy dozwolonego użytku publicznego.

Kwestia weryfikacji pojęcia egzemplarza. Terminologia stosowana w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymaga dostosowania do potrzeb obrotu cyfrowego.
Dozwolony użytek biblioteczny. Podnoszone podczas Warsztatu problemy bibliotek, w szczególności dotyczące digitalizacji zbiorów powinny spotkać się z zainteresowaniem MKiDN jako realizujące misję publiczną państwa. Zalecamy również rozważne podejście do implementacji w Polsce odpłatności za tzw. „public lending right”. Jakiekolwiek działania w tym zakresie powinny być uwarunkowane przeprowadzaniem szczegółowej analizy i odpowiednimi badaniami.
Prawo przedruku. W opinii Centrum Cyfrowego nie ma wątpliwości, że prawo do przedruku przysługuje każdemu podmiotowi publikującemu w Internecie pod warunkiem zachowania celu informacyjnego, o którym mowa w art. 25 ust 1.

Łagodzenie sankcji cywilnych i karnych

Wielu ekspertów obecnych na warsztatach wyraziło zgodę co do nie ścigania użytkowników „końcowych”, a objęcia sankcjami karnymi z tytułu naruszania praw autorskich i pokrewnych wyłącznie podmiotów, które łączą to z osiąganiem korzyści majątkowych. Równocześnie Centrum uważa, że należy złagodzić lub znieść sankcje karne przewidziane w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wszelkie czyny zabronione przewidziane w Rozdziale 14 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ścigane były na wiosek pokrzywdzonego, a nie z urzędu.

Długoterminowa strategia Państwa w zakresie praw własności intelektualnej

Centrum Cyfrowe podnosi konieczność sformułowania przez Rząd strategii w zakresie regulacji praw własności intelektualnej, a w szczególności systemu praw autorskich. Celem nadrzędnym strategii powinno być stworzenie regulacji zapewniającej zrównoważony system praw autorskich, uwzględniający interesy różnych podmiotów i szukający między nimi równowagi jako sposobu maksymalizacji zysków z korzystania z przedmiotu praw autorskich. Jest to założenie odmienne od przyjętego obecnie przez MKiDN, wiodący resort w kwestii praw autorskich, który zdaje się utożsamiać kwestię zarządzania prawami autorskimi i regulacji tej sfery wyłącznie z kwestią ochrony praw autorskich. Uznając znaczenie ochrony praw autorskich stoimy na stanowisku, że nie może być ona wyłącznym celem zrównoważonej polityki państwa w tym zakresie.

Strategia taka powinna uwzględniać także priorytety działania Państwa w zakresie regulacji praw własności intelektualnej na arenie międzynarodowej, jak również wspomniane na wstępie niniejszego stanowiska działania edukacyjne.

Ogólny zapis zawarty w Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego w ramach Celu operacyjnego 3 (Usprawnienie procesów komunikacji społecznej oraz wymiany wiedzy) wyznacza naszym zdaniem odpowiedni kierunek reformy praw autorskich, zmierzający do zrównoważenia interesów różnych rodzajów podmiotów: „Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego powinna – z jednej strony – zapewnić dotychczasowy zakres ochrony twórców w zmieniającym się środowisku, w tym gwarantować wynagrodzenia autorom na odpowiednim poziomie. […] Z drugiej strony – strategia powinna umożliwić ogółowi społeczeństwa jak najszerszy dostęp do wiedzy i dorobku kulturowego, traktując je jako dobro wspólne oraz sprzyjać aktywnościom prowadzącym do zapewnienia polskiemu dorobkowi kulturowemu należnego mu miejsca w Europie i na świecie”.