Stanowisko Centrum Cyfrowego na temat projektu założeń ustawy o otwartości zasobów publicznych
Centrum Cyfrowe Projekt:Polska zostało zaproszone do udziału w konsultacjach dotyczących projektu założeń projektu ustawy o otwartych zasobach publicznych. Poniżej przedstawiamy skrót naszego stanowiska, które w całości dostępne jest na stronie mamzdanie.pl oraz do pobrania w formacie PDF.
JednoczeÅ›nie przedstawiony w zaÅ‚ożeniach model nabywania i udostÄ™pniania zasobów publicznych jest w naszej opinii niedoskonaÅ‚y i wymaga dalszych prac. Należy przyÅ‚ożyć wiÄ™kszÄ… troskÄ™ do wypracowania takich rozwiÄ…zaÅ„, które pozwolÄ… uniknąć negatywnych skutków stosowania nowych modeli udostÄ™pniania zasobów – wynikajÄ…cych przede wszystkim z potencjalnego zakłócenia dotychczasowych modeli tworzenia treÅ›ci. Ustawa powinna być skonstruowana tak, by zapewnić otwartość jak najwiÄ™kszej iloÅ›ci zasobów, unikajÄ…c jednoczeÅ›nie negatywnych skutków w przypadkach, w których otwartość nie jest oczywista. Dla takich przypadków kluczowe jest uzupeÅ‚nienie ustawy programem dziaÅ‚aÅ„, który pozwoli wysondować optymalne modele ich udostÄ™pniania poprzez dziaÅ‚ania pilotażowe. Program taki powinien również obejmować dziaÅ‚ania edukacyjne i promocyjne, które bÄ™dÄ… niezbÄ™dne dla wdrożenia zasady otwartoÅ›ci zasobów publicznych.
W związku z tym oraz ze względu na kontrowersje wokół projektu, byłoby wskazane przeprowadzić szczegółowe ekspertyzy dotyczące procesów powstawania utworów ze środków publicznych w sferze kultury, ich komercyjnego obiegu (w szczególności czasu trwania komercjalizacji takich utworów) oraz możliwych skutków udostępnienia tych utworów w sposób otwarty. Problemem dzisiaj jest bowiem brak rzetelnej wiedzy na ten temat, co utrudnia merytoryczną dyskusję i racjonalne kształtowanie polityki kulturowej. W zebraniu odpowiednich danych liczymy na wsparcie środowisk twórczych, organizacji zbiorowego zarządu oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
W ocenie Centrum Cyfrowego największą wadą założeń jest pozostawienie instytucjom publicznym swobody wyboru stopnia, w jakim zasoby będą otwarte. Stwarza to zagrożenie, że faktyczna zmiana będzie niewielka – gdyż wszystkie instytucje wykorzystają dostępne im wyłączenia od zasady otwartości, by ostatecznie nie dzielić się zasobami ze społeczeństwem. Ustawa wymaga więc połączenia proponowanej obecnie ogólnej ramowej struktury (która zapewnia alternatywne zasady udostępniania niezbędne w niektórych przypadkach) z silniejszą gwarancją pełnej otwartości przynajmniej kluczowych zasobów.
Najczęściej powtarzane w procesie konsultacji gÅ‚osy krytyki twierdzÄ…, że ustawa uniemożliwi twórcom zarabianie na tworzonych dzieÅ‚ach. Pragniemy podkreÅ›lić, wbrew tym gÅ‚osom, że ustawa dotyczy jedynie przypadków tworzenia utworów ze Å›rodków publicznych (co znaczÄ…co ogranicza zbiór utworów objÄ™tych wymogiem otwartoÅ›ci); ustawa przewiduje wynagrodzenie w postaci dofinansowania publicznego – należy wiÄ™c mówić o wykupieniu praw, a nie wywÅ‚aszczeniu; wreszcie wiele przewidzianych dziÅ› ustawowo wynagrodzeÅ„ twórców ma charakter niezbywalny i projektowana ustawa tego nie zmieni.
Sprzeciwiamy siÄ™ prezentowaniu ustawy jako regulujÄ…cej wyłącznie prawa twórców do swojej twórczoÅ›ci – tak można odczytać część gÅ‚osów krytycznych pÅ‚ynÄ…cych ze Å›rodowisk twórczych. Waga projektowanej ustawy polega na tym, że do myÅ›lenia o dostÄ™pnoÅ›ci zasobów publicznych wprowadza kategoriÄ™ interesu publicznego jako równie istotnego co interesy podmiotów otrzymujÄ…cych finansowanie publiczne. To równoważenie interesów, podobnie jak uznanie znaczenia dostÄ™pnoÅ›ci zasobów w trzech różnych obszarach (sferze nauki, edukacji i kultury) równoczeÅ›nie to naszym zdaniem kluczowe cechy planowanej regulacji.
Pragniemy podkreślić, że prace nad ustawą wpisują się w trend tworzenia podobnych regulacji zarówno na poziomie europejskim, jak i międzynarodowym. Istnieją również precedensy dla tego rodzaju całościowych regulacji kwestii dostępności zasobów publicznych poprzez tak zwane ramy licencjonowania (licensing frameworks), takie jak Australian Governments Open Access and Licensing Framework (AusGOAL), New Zealand Government Open Access and Licensing Framework (NZGOAL) czy United Kingdom Government Licensing Framework (UKGLF).
Uważamy za sÅ‚uszne, że zamiast wprowadzać jeden obowiÄ…zujÄ…cy sposób udostÄ™pniania zasobów publicznych, ustawa tworzy ramy pozwalajÄ…ce udostÄ™pniać zasoby w sposób zróżnicowany – jednoczeÅ›nie standaryzujÄ…c sposób udostÄ™pniania. Jak wskazujemy poniżej, należy w tych ramach wyraźnie zdefiniować obszar, w którym powinna obowiÄ…zywać reguÅ‚a peÅ‚nej otwartoÅ›ci. Podobnie, należy wprowadzić mechanizmy kontroli, które zapewniÄ…, że zaÅ‚ożone w projekcie możliwoÅ›ci wyłączenia zasobu spod regulacji nie bÄ™dÄ… nadużywane. Jednak wiÄ™ksza elastyczność modelu udostÄ™pniania, umożliwiona przez takÄ… konstrukcjÄ™ ramowÄ…, jest niezbÄ™dna w sytuacji dużego zróżnicowania regulowanych zasobów i sposobów ich wytwarzania. Ramowa konstrukcja pozwala w uzasadnionych warunkach zrezygnować z zasady peÅ‚nej otwartoÅ›ci, na przykÅ‚ad wtedy, gdy jest ona niemożliwa do wdrożenia w przypadku danego zasobu. Nie ulega wÄ…tpliwoÅ›ci, że takie przypadki na pewno bÄ™dÄ… siÄ™ zdarzać, a sÄ… trudne do przewidzenia na etapie projektowania regulacji. Elastyczna konstrukcja ramowa pozwala wiÄ™c uniknąć sytuacji, w której nowa regulacja bÄ™dzie nagminnie Å‚amana lub nieprzestrzegana przez podmioty zobowiÄ…zane. W odniesieniu do zasobów, co do których istnieje niejasność co do warunków ich udostÄ™pniania, taka konstrukcja ramowa pozwala otwierać je stopniowo.
Proponujemy, by równolegle do ustawy został opracowany program rządowy wdrażający regułę otwartości w podmiotach zobowiązanych. Program taki powinien obejmować działania promocyjne i edukacyjne, skierowane zarówno do podmiotów zobowiązanych jak i podmiotów otrzymujących finansowanie publiczne oraz użytkowników końcowych zasobów publicznych. Doświadczenia z wdrażaniem zasad dostępu do informacji publicznej demonstrują kluczowe znaczenie tego rodzaju dodatkowych, osłonowych działań. W ramach takiego programu powinno również działać narodowe centrum kompetencji w zakresie otwartości zasobów publicznych. Jego celem powinny być, oprócz działań edukacyjnych i promocyjnych, opracowywanie i wdrażanie najlepszych praktyk w zakresie prawnych i technicznych aspektów udostępniania zasobów publicznych. Doświadczenia innych państw wdrażających ramowe programy otwartości zasobów, takich jak Australia czy Wielka Brytania, wskazują na istotną rolę takiej instytucji. Tego rodzaju program działań może być częścią opracowywanego obecnie przez MAiC Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.
Pełna treść stanowiska (pdf)