Stanowisko Centrum Cyfrowego na temat projektu zaÅ‚ożeÅ„ ustawy o otwartoÅ›ci zasobów publicznych

Centrum Cyfrowe Projekt:Polska zostaÅ‚o zaproszone do udziaÅ‚u w konsultacjach dotyczÄ…cych projektu zaÅ‚ożeÅ„ projektu ustawy o otwartych zasobach publicznych. Poniżej przedstawiamy skrót naszego stanowiska, które w caÅ‚oÅ›ci dostÄ™pne jest na stronie mamzdanie.pl oraz do pobrania w formacie PDF.

ZaÅ‚ożenia ustawy o otwartych zasobach publicznych to ważna i dÅ‚ugo oczekiwana przez nas propozycja legislacyjna. Uważamy, że w Polsce jest potrzebna caÅ‚oÅ›ciowa regulacja kwestii dostÄ™pnoÅ›ci i możliwoÅ›ci ponownego wykorzystania wszelkich zasobów publicznych: wytwarzanych przez instytucje publiczne lub finansowanych ze Å›rodków publicznych. Obecnie jednolita regulacja obejmuje jedynie te zasoby, które speÅ‚niajÄ… definicjÄ™ informacji publicznej. DostÄ™pność pozostaÅ‚ych zasobów jest regulowana w sposób niejednolity przez ustawy o wÄ…skim zakresie (przedmiotowym lub podmiotowym) albo nie jest regulowana wcale. W rezultacie nie sÄ… one udostÄ™pniane lub podlegajÄ… udostÄ™pnieniu na przypadkowych zasadach.
JednoczeÅ›nie przedstawiony w zaÅ‚ożeniach model nabywania i udostÄ™pniania zasobów publicznych jest w naszej opinii niedoskonaÅ‚y i wymaga dalszych prac. Należy przyÅ‚ożyć wiÄ™kszÄ… troskÄ™ do wypracowania takich rozwiÄ…zaÅ„, które pozwolÄ… uniknąć negatywnych skutków stosowania nowych modeli udostÄ™pniania zasobów – wynikajÄ…cych przede wszystkim z potencjalnego zakłócenia dotychczasowych modeli tworzenia treÅ›ci. Ustawa powinna być skonstruowana tak, by zapewnić otwartość jak najwiÄ™kszej iloÅ›ci zasobów, unikajÄ…c jednoczeÅ›nie negatywnych skutków w przypadkach, w których otwartość nie jest oczywista. Dla takich przypadków kluczowe jest uzupeÅ‚nienie ustawy programem dziaÅ‚aÅ„, który pozwoli wysondować optymalne modele ich udostÄ™pniania poprzez dziaÅ‚ania pilotażowe. Program taki powinien również obejmować dziaÅ‚ania edukacyjne i promocyjne, które bÄ™dÄ… niezbÄ™dne dla wdrożenia zasady otwartoÅ›ci zasobów publicznych.

W zwiÄ…zku z tym oraz ze wzglÄ™du na kontrowersje wokół projektu, byÅ‚oby wskazane przeprowadzić szczegółowe ekspertyzy dotyczÄ…ce procesów powstawania utworów ze Å›rodków publicznych w sferze kultury, ich komercyjnego obiegu (w szczególnoÅ›ci czasu trwania komercjalizacji takich utworów) oraz możliwych skutków udostÄ™pnienia tych utworów w sposób otwarty. Problemem dzisiaj jest bowiem brak rzetelnej wiedzy na ten temat, co utrudnia merytorycznÄ… dyskusjÄ™ i racjonalne ksztaÅ‚towanie polityki kulturowej. W zebraniu odpowiednich danych liczymy na wsparcie Å›rodowisk twórczych, organizacji zbiorowego zarzÄ…du oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

W ocenie Centrum Cyfrowego najwiÄ™kszÄ… wadÄ… zaÅ‚ożeÅ„ jest pozostawienie instytucjom publicznym swobody wyboru stopnia, w jakim zasoby bÄ™dÄ… otwarte. Stwarza to zagrożenie, że faktyczna zmiana bÄ™dzie niewielka – gdyż wszystkie instytucje wykorzystajÄ… dostÄ™pne im wyłączenia od zasady otwartoÅ›ci, by ostatecznie nie dzielić siÄ™ zasobami ze spoÅ‚eczeÅ„stwem. Ustawa wymaga wiÄ™c połączenia proponowanej obecnie ogólnej ramowej struktury (która zapewnia alternatywne zasady udostÄ™pniania niezbÄ™dne w niektórych przypadkach) z silniejszÄ… gwarancjÄ… peÅ‚nej otwartoÅ›ci przynajmniej kluczowych zasobów.

Ustawa o otwartoÅ›ci zasobów publicznych ma w zaÅ‚ożeniu regulować bardzo szeroki zakres zasobów wytwarzanych przez instytucje publiczne lub publicznie finansowanych. Kontrowersje budzÄ… sposoby udostÄ™pniania szczególnie tego drugiego typu zasobów. Stoimy na stanowisku, że w przypadkach kontrowersyjnych uzasadnione jest odstÄ™pstwo od przyjÄ™tej w ustawie standardowej regulacji kwestii otwartoÅ›ci, która powinna polegać na zasadzie nabycia praw przez podmiot zobowiÄ…zany i udostÄ™pnieniu zasobu na wolnej licencji (lub alternatywnie na zobowiÄ…zaniu podmiotu otrzymujÄ…cego finansowanie publiczne do udzielenia wolnej licencji). Przypadki te powinny jednak zostać precyzyjnie zidentyfikowane i zdefiniowane – tak by w przypadkach niekontrowersyjnych mogÅ‚a obowiÄ…zywać reguÅ‚a peÅ‚nej otwartoÅ›ci zasobów publicznych. Uważamy, że ustawa w obecnym ksztaÅ‚cie tworzy odpowiednie mechanizmy, łącznie z mechanizmem caÅ‚kowitego wyłączenia okreÅ›lanego zasobu spod obowiÄ…zywania projektowanej ustawy. To powoduje, że wiele kategorycznych zarzutów pod kÄ…tem ustawy uznajemy za bezzasadne – zaÅ‚ożenia przewidujÄ… bowiem odpowiednie mechanizmy zaradcze.
Najczęściej powtarzane w procesie konsultacji gÅ‚osy krytyki twierdzÄ…, że ustawa uniemożliwi twórcom zarabianie na tworzonych dzieÅ‚ach. Pragniemy podkreÅ›lić, wbrew tym gÅ‚osom, że ustawa dotyczy jedynie przypadków tworzenia utworów ze Å›rodków publicznych (co znaczÄ…co ogranicza zbiór utworów objÄ™tych wymogiem otwartoÅ›ci); ustawa przewiduje wynagrodzenie w postaci dofinansowania publicznego – należy wiÄ™c mówić o wykupieniu praw, a nie wywÅ‚aszczeniu; wreszcie wiele przewidzianych dziÅ› ustawowo wynagrodzeÅ„ twórców ma charakter niezbywalny i projektowana ustawa tego nie zmieni.
Sprzeciwiamy siÄ™ prezentowaniu ustawy jako regulujÄ…cej wyłącznie prawa twórców do swojej twórczoÅ›ci – tak można odczytać część gÅ‚osów krytycznych pÅ‚ynÄ…cych ze Å›rodowisk twórczych. Waga projektowanej ustawy polega na tym, że do myÅ›lenia o dostÄ™pnoÅ›ci zasobów publicznych wprowadza kategoriÄ™ interesu publicznego jako równie istotnego co interesy podmiotów otrzymujÄ…cych finansowanie publiczne. To równoważenie interesów, podobnie jak uznanie znaczenia dostÄ™pnoÅ›ci zasobów w trzech różnych obszarach (sferze nauki, edukacji i kultury) równoczeÅ›nie to naszym zdaniem kluczowe cechy planowanej regulacji.
Pragniemy podkreÅ›lić, że prace nad ustawÄ… wpisujÄ… siÄ™ w trend tworzenia podobnych regulacji zarówno na poziomie europejskim, jak i miÄ™dzynarodowym. IstniejÄ… również precedensy dla tego rodzaju caÅ‚oÅ›ciowych regulacji kwestii dostÄ™pnoÅ›ci zasobów publicznych poprzez tak zwane ramy licencjonowania (licensing frameworks), takie jak Australian Governments Open Access and Licensing Framework (AusGOAL), New Zealand Government Open Access and Licensing Framework (NZGOAL) czy United Kingdom Government Licensing Framework (UKGLF).
Uważamy za sÅ‚uszne, że zamiast wprowadzać jeden obowiÄ…zujÄ…cy sposób udostÄ™pniania zasobów publicznych, ustawa tworzy ramy pozwalajÄ…ce udostÄ™pniać zasoby w sposób zróżnicowany – jednoczeÅ›nie standaryzujÄ…c sposób udostÄ™pniania. Jak wskazujemy poniżej, należy w tych ramach wyraźnie zdefiniować obszar, w którym powinna obowiÄ…zywać reguÅ‚a peÅ‚nej otwartoÅ›ci. Podobnie, należy wprowadzić mechanizmy kontroli, które zapewniÄ…, że zaÅ‚ożone w projekcie możliwoÅ›ci wyłączenia zasobu spod regulacji nie bÄ™dÄ… nadużywane. Jednak wiÄ™ksza elastyczność modelu udostÄ™pniania, umożliwiona przez takÄ… konstrukcjÄ™ ramowÄ…, jest niezbÄ™dna w sytuacji dużego zróżnicowania regulowanych zasobów i sposobów ich wytwarzania. Ramowa konstrukcja pozwala w uzasadnionych warunkach zrezygnować z zasady peÅ‚nej otwartoÅ›ci, na przykÅ‚ad wtedy, gdy jest ona niemożliwa do wdrożenia w przypadku danego zasobu. Nie ulega wÄ…tpliwoÅ›ci, że takie przypadki na pewno bÄ™dÄ… siÄ™ zdarzać, a sÄ… trudne do przewidzenia na etapie projektowania regulacji. Elastyczna konstrukcja ramowa pozwala wiÄ™c uniknąć sytuacji, w której nowa regulacja bÄ™dzie nagminnie Å‚amana lub nieprzestrzegana przez podmioty zobowiÄ…zane. W odniesieniu do zasobów, co do których istnieje niejasność co do warunków ich udostÄ™pniania, taka konstrukcja ramowa pozwala otwierać je stopniowo.
Proponujemy, by równolegle do ustawy zostaÅ‚ opracowany program rzÄ…dowy wdrażajÄ…cy regułę otwartoÅ›ci w podmiotach zobowiÄ…zanych. Program taki powinien obejmować dziaÅ‚ania promocyjne i edukacyjne, skierowane zarówno do podmiotów zobowiÄ…zanych jak i podmiotów otrzymujÄ…cych finansowanie publiczne oraz użytkowników koÅ„cowych zasobów publicznych. DoÅ›wiadczenia z wdrażaniem zasad dostÄ™pu do informacji publicznej demonstrujÄ… kluczowe znaczenie tego rodzaju dodatkowych, osÅ‚onowych dziaÅ‚aÅ„. W ramach takiego programu powinno również dziaÅ‚ać narodowe centrum kompetencji w zakresie otwartoÅ›ci zasobów publicznych. Jego celem powinny być, oprócz dziaÅ‚aÅ„ edukacyjnych i promocyjnych, opracowywanie i wdrażanie najlepszych praktyk w zakresie prawnych i technicznych aspektów udostÄ™pniania zasobów publicznych. DoÅ›wiadczenia innych paÅ„stw wdrażajÄ…cych ramowe programy otwartoÅ›ci zasobów, takich jak Australia czy Wielka Brytania, wskazujÄ… na istotnÄ… rolÄ™ takiej instytucji. Tego rodzaju program dziaÅ‚aÅ„ może być częściÄ… opracowywanego obecnie przez MAiC Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa.
 
Pełna treść stanowiska (pdf)