Co dalej z utworami niedostÄ™pnymi w handlu?

DziÅ› w internecie chcemy mieć dostÄ™p do wszystkiego – filmów, książek, gazet, chcemy wirtualnie zwiedzać muzea, spacerować po miastach, oglÄ…dać zabytki. Chcemy mieć dostÄ™p nie tylko do tego, co znane i popularne, ale również do zasobów niszowych, które dotyczÄ… bardzo okreÅ›lonej tematyki. Dlatego też instytucje stojÄ… przed prawdziwym wyzwaniem: jak  i czy udostÄ™pniać swoje zasoby. Na przykÅ‚ad wiele z zasobów bibliotek i archiwów to utwory skierowane do okreÅ›lonych grup, które dziÅ› nie majÄ… już wartoÅ›ci komercyjnej – przede wszystkim chodzi tu o czasopisma czy prasÄ™ codziennÄ… z dawnych lat. KrÄ…g odbiorców, którzy mogÄ… być tymi treÅ›ciami zainteresowani jest wÄ…ski, ale nie zmienia to faktu, że Å‚atwy dostÄ™p do nich uÅ‚atwiÅ‚by dziaÅ‚alność edukacyjnÄ… i badawczÄ…. Dlatego też w nowelizacji prawa autorskiego z 2015 roku zdecydowano siÄ™ na wprowadzenie do polskiego porzÄ…dku prawnego regulacji dotyczÄ…cej dzieÅ‚ niedostÄ™pnych w obrocie handlowym. Zdecydowano siÄ™ na system, w którym uprawnione instytucje w celu rozpowszechniania takich utworów muszÄ… zawrzeć umowÄ™ z organizacjÄ… zbiorowego zarzÄ…dzania (OZZ) – rolÄ™ tÄ™ ma peÅ‚nić instytucja wskazana przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

domena publiczna, https://pixabay.com/pl/gazeta-czasopismo-czasopisma-berlin-1100525/

domena publiczna, https://pixabay.com/pl/gazeta-czasopismo-czasopisma-berlin-1100525/

Do tej pory jednak MKiDN nie wybraÅ‚o organizacji zbiorowego zarzÄ…dzania, która miaÅ‚aby być odpowiedzialna za udostÄ™pnianie utworów niedostÄ™pnych w handlu. ZastanawiaÅ‚o nas, na ile ta zwÅ‚oka byÅ‚a spowodowana sprawÄ… Soulier and Doke, którÄ… TrybunaÅ‚ SprawiedliwoÅ›ci Unii Europejskiej rozstrzygnÄ…Å‚ 16 listopada, a którÄ… wiele osób nazywa najważniejszym wyrokiem tego roku dotyczÄ…cym prawa autorskiego. I to nie tylko w kontekÅ›cie tego, jaki system udostÄ™pniania utworów niedostÄ™pnych w handlu jest zgodny z prawem unijnym. Ten wyrok jest tak ważny przede wszystkim dlatego, że jasno okreÅ›la granice zmian w prawie autorskim, które mogÄ… być wprowadzane przez kraje czÅ‚onkowskie.

Sprawa Soulier and Doke

Francja wprowadziÅ‚a system, w którym Â OZZ  ma prawo na zezwalanie na udostÄ™pnianie utworów niedostÄ™pnych w handlu, ale jednoczeÅ›nie twórcy, pod pewnymi warunkami, mogÄ… to oprotestować. Brak jest jednak systemu, który informowaÅ‚by twórców np. o tym, że ich książka zostaÅ‚a zdigitalizowana, w zwiÄ…zku z czy, nie majÄ… oni jak siÄ™ temu ewentualnie sprzeciwić.

Pytanie, z którym musiaÅ‚ zmierzyć siÄ™ TrybunaÅ‚ dotyczyÅ‚o tego, czy zgodnie z dyrektywÄ… o spoÅ‚eczeÅ„stwie informacyjnym 2001/29/WE można wprowadzać regulacje krajowe,  które powierzajÄ… organizacji zbiorowego zarzÄ…dzania wykonywanie prawa do zezwalania na zwielokrotnianie i publiczne udostÄ™pnianie w formie cyfrowej książek niedostÄ™pnych w handlu.

Wyrok Trybunału Sprawiedliwości

TrybunaÅ‚ SprawiedliwoÅ›ci orzekÅ‚, zgodnie z tym co wczeÅ›niej rekomendowaÅ‚ rzecznik generalny Wathelet, że z zastrzeżeniem wyjÄ…tków i ograniczeÅ„ przewidzianych w sposób wyczerpujÄ…cy w art. 5 dyrektywy 2001/29 (dozwolony użytek), wszelkie korzystanie z utworu przez osobÄ™ trzeciÄ… bez takiej uprzedniej zgody należy uznać za naruszenie praw autorskich do tego utworu.  Dlatego też TrybunaÅ‚ wskazaÅ‚, że w systemie francuskim udostÄ™pniania utworów niedostÄ™pnych w handlu każdy autor musi zostać skutecznie poinformowany o zamierzonym korzystaniu z jego utworu przez osobÄ™ trzeciÄ… oraz o dostÄ™pnych mu Å›rodkach pozwalajÄ…cych na sprzeciwienie siÄ™ temu, gdyby taka byÅ‚a jego wola. W przypadku braku wczeÅ›niejszego skutecznego poinformowania o takim zamierzonym korzystaniu autor nie jest bowiem w stanie zająć stanowiska w jego kwestii, a w rezultacie, w razie potrzeby, zakazać takiego korzystania. Tak tak naprawdÄ™ TrybunaÅ‚ orzekÅ‚, że brak jest gwarancji zapewniajÄ…cym artystom egzekwowanie ich prawa do decydowania o rozpowszechnianiu utworu, ale jednoczeÅ›nie wskazaÅ‚ wyjÅ›cie z tej sytuacji – dozwolony użytek.

A może jednak dozwolony użytek?

A jak ten wyrok należy interpretować z polskiego punktu widzenia? Polskie prawo stanowi, że organizacjÄ™ zbiorowego zarzÄ…dzania wskazanÄ… przez MKiDN uważa siÄ™ za upoważnionÄ… do zarzÄ…dzania prawami autorów publikacji niedostÄ™pnych w handlu, którzy jej takiego upoważnienia nie udzielili, jeżeli utwór zostaÅ‚ wpisany do wykazu utworów niedostÄ™pnych w obrocie handlowym, a uprawnieni w ciÄ…gu 90 dni od dnia ujawnienia wpisu nie zgÅ‚osili tej organizacji pisemnego sprzeciwu wobec zarzÄ…dzania przez niÄ… ich prawami. U nas też brakuje jakiegokolwiek mechanizmu informowania twórców o zgodzie na korzystanie z ich twórczoÅ›ci. Tak wiÄ™c przyjÄ™ty system jest bardzo zbliżony do francuskiego i należy zadać sobie pytanie o jego zgodność z prawem unijnym i prymatem ochrony praw twórców.

NiewÄ…tpliwie, wyrok TrybunaÅ‚u bÄ™dzie miaÅ‚ również wpÅ‚yw na dyskusjÄ™ wokół rozszerzonego zbiorowego zarzÄ…du jako idei dopuszczajÄ…cej domniemanÄ… reprezentacjÄ™ artystów przez OZZ. Co wiÄ™cej, pod znakiem zapytania staje propozycja Komisji Europejskiej z procedowanej wÅ‚aÅ›nie dyrektywy o prawie autorskim, która zakÅ‚ada rozszerzony zbiorowy zarzÄ…d jako model zarzÄ…dzania utworami niedostÄ™pnymi w handlu.

Czy to oznacza, że w ogóle niemożliwe bÄ™dzie korzystanie z utworów niedostÄ™pnych w handlu? TrybunaÅ‚ orzekÅ‚, że sama dyrektywa 2001/29 nie stoi na przeszkodzie temu, by paÅ„stwa czÅ‚onkowskie przyjmowaÅ‚y regulacje w interesie kulturalnym konsumentów i spoÅ‚eczeÅ„stwa, które umożliwiaÅ‚yby digitalizacjÄ™ utworów niedostÄ™pnych w handlu. Jednakże realizacja owych celu i interesu nie może usprawiedliwiać nieprzewidzianego przez prawodawcÄ™ Unii odstÄ™pstwa od ochrony zapewnionej autorom przez dyrektywÄ™ o spoÅ‚eczeÅ„stwie informacyjnym.

Jednak sam TrybunaÅ‚ SprawiedliwoÅ›ci zauważyÅ‚ również, że jest jedna zgodna z prawem opcja ograniczenia monopolu prawnoautorskiego bez zgody autora – dozwolony użytek. Czas wiÄ™c na dyskusjÄ™, czy nie potrzebujemy nowego wyjÄ…tku od prawa autorskiego, który odpowiadaÅ‚by na wyzwania zwiÄ…zane z digitalizacjÄ… na masowÄ… skalÄ™. Ważne jest, żeby w tej dyskusji wyciÄ…gnąć wnioski z najnowszego dozwolonego użytku – dzieÅ‚ osieroconych. Wypracowywany przez wiele lat kompromis okazaÅ‚ siÄ™ niesatysfakcjonujÄ…cy dla żadnej ze stron, a wprowadzona procedura uniemożliwia faktyczne korzystanie z dozwolonego użytku – od ponad roku obowiÄ…zywania w Polsce nowej regulacji żadna instytucja kultury nie zakoÅ„czyÅ‚a procesu starannych poszukiwaÅ„ – tak naprawdÄ™ dozwolony użytek dzieÅ‚ osieroconych nie speÅ‚nia swojej funkcji.